Еліміз тәуелсіздік алған жылдардағы экономикалық және әлеуметтік ахуалдың күрделілігі мен қиыншылықтары рухани саланы өркендетуге, оның ішінде ғылымды дамытуға мүмкіндіктер бермеді. Ал кейбір көзқарастар бұл ахуалды Ескі Қазақстандық жүйенің ғылымды ғылым академиясын таратып, керісінше, ғылым дамуына жасалған кедергілер деп түсіндіреді. Бұл өз алдына талқылайтын ғылым саясатына қатысты тақырып, біз бұл тұста, «Қазақстандағы қазіргі заманда ғылымға деген қажеттілік қандай?», «Қазақстандағы ғылым дамуының объективті және субъективті кедергілерлері қандай?» деген сияқты еліміздегі ғылымғы қатысты өзекті мәселелерге тоқталамыз.

Қазіргі заманда Қазақстанда ғылымға қажеттілік арта түсуде. Өйткені, еліміз тәуелсіздік алған соң, дербес мемлекет ретінде әлемдік геосаяси және экономикалық жүйемен қатынасы да артты. Сөйтіп, жаһандық деңгейдегі өзгерістер біздің қоғамның өмірінен көптеп көрініс таба бастады. Ондағы геосаяси тұрақсыздық, технологиялық дүмпу және т.т. – қазақстандық ғылым мен білімнің сапасына, ғылымына жаңа талаптар қоя бастады.

Ғылым қоғамдық сананың формасы, тек ғалымдар айналысатын оқшау әлеуметтік институт т.б. емес. Ғылым — кез келген мемлекеттің дамуы мен өркендеуінің, қоғам өмірінің барлық саласының ілгерілуін қамтамасыз ете алатын қуатты драйвер іспетті. Сондықтан, ғылым дамуына деген қажеттілік пен оның маңыздылығы қазіргі заманда уақыт өткен сайын еселене түскендігінің куәсі болып отырмыз.

Мысалы, ең басты мәселенің бірі – Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы мен азық-түлікті қамтамасыз ету саясаты да әлемдік талаптарға сай жаңарып отыруы тиіс, ол – ауыл шаруашылық ғылымдары мен биотехнологияға мемлекет тарапынан айрықша назар аударуды қажет етеді: жер шарындағы климаттың өзгеруіне байланысты жергілікті бейімделген егін сорттары, су үнемдеуші ауылшаруашылық технологиялар, мал тұқымдарын асылданлыру, әрқилы селекциялар т.б.

Қазіргі таңдағы әлемдік саяси ахуалдың соғыс жағдайында шиеленісуі қорғаныс пен киберқауіпсіздік саласында отандық бағдарламаларды қамтамасыз ету мен әскери технологияларды ғылыми тұрғыдан дамытып, оны қолдануды жолдарын негіздеуді де керек етеді.

Еліміздегі және әлемдегі экономикалық дағдарыстар ғана емес, әлемдік нарықтағы баға саясаты, экономикалық бәсекелестік, инфляцияны тежеу мен бюджет шығындарын толықтыру қазіргі Қазақстан үшін – экономикалық диверсификация мен технологиялық серпілістерді қажет етеді. Осындай мәселелермен арнайы айналысатын макро және микроэкономика салалары бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу қажеттігінің өзектілігі де күн санап артып отыр (зерттеулер жоқ емес, бар, мәселе оған билік құлақ асуы тиіс).

Қазіргі әлемде нанотехнология мен кванттық физика, жасанды интеллект, кибернетика салаларының қаншалықты дамығандығы сол мемлекеттің өркениеттілік деңгейін анықтайтын сияқты барометрге ие болып отыр деп те айтуымызға болады. Виртуалды әлем қазіргі таңда «цифрлы қоғамға» аяқ басып келеді, сондықтан да, біздің еліміз жастарды ІТ технологияға бейімдеу, цифрлық сауаттылықты арттыру мәселесіне баса назар аударып отыр.

Қысқаша айтқанда, қоғамдық өмір мен өркениеттіліктің өлшеміне айналатын ғылым дамуының маңыздылығы әртарапты және әрқилы екендігіне мемлекетіміз, «Жаңа Қазақстан» маңыз беріп келеді. Дегенмен, қоғам әлі де оның аса маңызды екендігін толықтай түйсіне алмай келе жатқан сыңайлы.

Сонымен қатар, ғылым деген түсінік аясында кейбір көзқарастар тек жаратылылыстану мен техникалық ғылымдарға назар аудару керек деп санайды да, гуманитарлық ғылымдарды көңіл бөлуде кемшіліктерге жол береді. Шындығында, П. Фейерабенд тұжырымдағандай, танымдағы барлық ілімдерді қоса алғанда, ешқайсысын иерархияға қоюға болмайды. Мәселен, ұлттық тарих, дінтану, әлеуметтану, психология т.б. ғылым салалары ұлттық бірегейлік пен мемлекеттілікті нығайтуда аса қажетті екендігі сезіле бермейді, өйткені, бұл ғылымдар нәтижесі бірден-ақ өндіріске енгізілетіндей пайда (табыс) алып келмеуі мүмкін, бірақ оның зардаптары 5-10, тіпті 20 .. одан да көп жылдардан кейін анық көріне бастайды.

Қазіргі таңда кейбір парламент өкілдері тарапынан қоғамда рухани-моральдік құлдыраулар бар екендігі туралы дабыл қағылуда, шындығында, бұл кезінде осы гуманитарлық ғылымдарға назар аударылмағандығының бірден бір себебі деп айта аламыз.

Қоғамда білім құндылығы туралы идеологиялық құралдар мен насихаттар қылаң беріп келеді, бірақ ғылымның соншалықты маңызды екендігі туралы бағалаулар әлі де төменірек деп айта аламыз.

Демек, осыдан «еліміздегі ғылымды дамыту үшін, алдымен, қандай кедергілер бар?» деген сауал туындайды. Қазіргі Қазақстандағы ғылымды дамытудағы кедергілерді обьективті және субьективті деп екіге ажыратып алуымызға да болады.

Мәселен, обьективті кедергілер: а) қаржыландыру тапшылығы: ҒЗТКЖ-ға бөлінетін қаржы ЖІӨ-нің 0,13%-ын ғана құрайды (Дүниежүзілік банктің мәліметі бойынша), бұл әлемдік орташа деңгейден бірнеше есе төмен; ә) ғалымдардың әлеуметтік мәртебесі төмен (мәселен, осыдан, бірнеше он шақты жыл бұрын, мектеп мұғалімдерінің мәртебесі қаншалықты төмен болғандығы есімізде шығар), «ғалым» деген түсінік қоғамдық санада алдымен, «кедей», «материалдық жағдайы төмен әлеуметтік қабат» деген ұғыммен ассоциация береді; б) инфрақұрылымның тозуы да басты кедергілердің бірінен саналады, зертханалар мен ғылыми-техникалық базаның ескірген, көбі Кеңес дәуірінен қалған инструменттер т.б.

Ал субьективті себептері: а) ғылымдағы бюрократия мен «шынайы емес ғылым»: ғылыми гранттар мен жарияланымдар жүйесі көбіне шынайы жаңалыққа емес, формализмге жұмыс істейді; ә) ғылым кейбір адамдар үшін тек өмір сүрудің құралына айналғандай; б) ғалымдар терең жаңалықтар ашуға емес, көпшіліктің және бизнестің сұранысына қарай жұмыс жасайды, популизм мен даңғара, сенсация, атаққұмарлық, театрландыру т.б. постмодернистік мәдениет элементтері де Қазақстан ғылымында жоқ деп айта алмаймыз.

Бірақ, қазіргі Қазақстан өз тәуелсіздігін алған кезге «жаппай сауатты халық» ретінде енгенін де ұмытпау керек. Ондай жағдайға жету үшін өткен ғасырда әрбір қазақстандық отбасы өз ұрпағына жақсы білім алып беруді ұлттық мәселе деңгейіне көтергені – ол тарихымыздан белгілі. Сол ғылыми потенциал, сол үрдіс өзінен өзі жойылып кетпек емес - қазір де әрбір ата-ана өз ұрпағына сапалы білім беруге, оқытуға мүдделі. Тек мемлекет емес, кей отбасылар ұл-қыздарын шет елдерге өз беттерінше оқуға аттандырып жатыр. Яғни, бұл біздің санамыздағы «Білімді мыңды жығады»деген ұлттық даналықтың ұшқыны әлі де өшпегенін, тіптен, арта түскенін білдіретін. Тіптен, ұлттық дәстүрге айналған рухани-мәдени құбылыс десек болады. Бұл біздің орасан зор артықшылығымыз һәм құндылығымыз!

Ендеше, осындай – ғылыми тұрғыда «ұлттық жігері» бар қоғамда «Ғылымды дамыту үшін қандай шаралар атқарылуы тиіс?»деген сауал туындайтыны заңдылық!..

Бірақ біз оны келесі тақырыпқа қалдырайық.

Берік Аташ, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, философия кафедрасының ұстазы

Әбдірашит Бәкірұлы, философ, «Қазақ әлемі» қоғамының жетекшісі