Кейінгі айларда мектеп бітірген түлектерді мәжбүрлі түрде әскер қатарына алып кету деректері тіркелді. Мұндай оқиға университетте, мектепте, тіпті көшеде кездесіп жатады. Ата-аналардың қарсылығын туғызған оқиға қызу талқыланып, депутаттар заңға өзгеріс енгізуге көшкен. Әскери қызметшілердің әрекеті қаншалықты заңды? Құқықтық құжаттағы түзету жағдайды оңалта ма?
Бұл туралы Caravan.kz медиа порталы kaz.inform.kz-ке сілтеме жасап хабарлайды.
Көшеден әкету тыйыла ма?
Қорғаныс министрлігінің мәліметінше, биыл мерзімді әскери қызметке 42 мыңнан астам адам шақырылады. Оның ішінде көктемгі әскерге шақыру науқанында – 21 мың, күзгі әскерге шақыру науқанында – 21 мың азамат қамтылмақ. Алғашқы науқанның аяқ тұсы маусымның соңына тура келетінін ескерсек, әлеуметтік желілерде тараған бейнежазбалар – осы кезеңде жасалған.
Алдымен әскери қызметкерлердің әрекеті қаншалықты заңды екенін бағамдап көрейік. Себебі, ең басты мәселе жастардың әскери билет иеленуге ынталы болмауы емес, көшеден күштеп әкетуге қатысты болып отыр. Қорғаныс министрлігіне ресми сауал жолдау барысында мәселенің жай-жапсары байқалды. Министрліктегілер қолданыстағы заңнамада әскерге күштеп алып кету көзделмегенін кесіп айтты. Жастарды әскер қатарына шақырудың өзіндік алгоритмі бар, басқа жағдай туындаса, құқық қорғау органына жүгінуге кеңес берген.
– Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» заңға сәйкес, әскери қызметке шақырылуға жататын азамат жергiлiктi әскери басқару органының шақыру қағазы бойынша әскерге шақыру комиссиясына келуге міндетті. Шақыру қағазын азаматтың жеке өзiне тапсыру мүмкін болмаған жағдайда, оның келуін қамтамасыз ету тиiстi iшкi iстер органына жүктеледі, – делінген жауап-хатта.
Дегенмен, соқырға таяқ ұстатқандай нұсқауды қорғаныс саласының мамандары ұстана бермейді. Олай дейтініміз, күштеп әкетуді ұйымдастырып жүргеннің басым дені ішкі істер органының қызметкерлері емес, әскерилердің нақ өзі. Мұны Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары Сұлтан Қамалетдинов те мойындаған болатын.
Сондықтан жуырда Сенат депутаттары әскери-патриоттық тәрбие, әскери қызмет және жекелеген орталық мемлекеттік органдардың функцияларын қайта бөлу туралы заңға енгізілген өзгерістерді мақұлдады. Енді әскерге шақырту қағаз түрінде емес, 1414 нөмірінен SMS-хабарлама арқылы келеді. Егер жастар шақыртуды елемесе, айыппұл арқалауы мүмкін.
Әзірге айыппұл мөлшері әрқилы. Алайда заңгер Қанат Әліпбаев әскерге шақыру кезінде жалтарған азаматтарды жазалау заң шеңберінде бекігенін айтып отыр. Себебі Конституцияға сәйкес, елді қорғау – оның әрбір азаматының қасиетті парызы және міндеті.
– Әскери қызметтен босатуға заңды негiздер болмаған адам қызметке шақырылудан жалтарса, жауапқа тартылады. Үкім сан түрлі болуы ықтимал. 1000 АЕК-ге дейінгі мөлшерде айыппұл салу, сол мөлшерде түзеу жұмысына немесе төрт жүз сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмысқа міндеттелуі мүмкін. 1 жылға дейiн бас бостандығын шектеу немесе сол мерзiмге бас бостандығынан айыру үкімі шығуы ғажап емес. Егер әскерге шақырылушы iс сотқа кеткенге дейiн әскерге шақыру пунктiне өз еркiмен келсе, қылмыстық жауапкершіліктен босатылады, – деді заңгер.
Маман Конституциялық міндетпен қатар, құқық та барын айтып отыр. Әскер қатарына күштеп әкеткен жағдайда жастар адвокат шақыруы, жақынына хабарласуы мүмкіндігі барын білуі шарт. Мұндай құқықтық сауаттың болмауы, кейінгі шиеленіске әсер етіп келеді.
ЖОО-ға қабылдау уақыты мен әскерге шақыру мерзімі сәйкес келмейді
Бұл даулы тақырып талайдан бері талқыланып жүр. Мектепті енді ғана бітіріп, университетке оқуға тапсырған талапкерді әскерге әкету оқиғасы көп. Әскери сарапшы Жанат Ережеповтің айтуынша, бұған қос министрлік кінәлі. Ғылым және жоғары білім министрлігі құжат тапсырған талапкердің оқуға түсіп/түспегені туралы шешімді кеш шығарады – әскерге шақыру науқанынан кейін мәлімдейді. Ал Қорғаныс министрлігінде көктемгі әскерге шақыру науқаны 1 наурыздан 30 маусымға дейін жүргізіледі. Осы аралықта ресми түрде оқуға қабылданбаған кез келген азаматты борышын өтеуге алып кетуге құқылы.
– Жүйеде қателік бары байқалады, ұйымдастыру ісін қайта қарау керек. Мысалы, түлектер мектепті мамыр айында бітіреді. Ғылым және жоғары білім министрлігі ЖОО-ға оқуға қабылдау бұйрығын тамызда шығаратыны бәрімізге аян. Демек, арада екі ай мерзім бос қалады, осы аралықта әлі студент мәртебесін алмаған талапкерлерді әкетіп жатыр, – деді Жанат Ережепов.
Сарапшы мәселені шешудің бірнеше нұсқасын ұсынып отыр. Алдымен екі министрліктің деректерін сәйкестендіру маңызды. Арнайы базаларға қосымша ақпараттық бағана енгізу арқылы кімнің оқуға құжат тапсырғанын анықтау қажет. Қазіргідей цифрландыру үрдісі дамыған шақта аталған қадам аса қиындық тудырмайды деген ойда. Оның үстіне, пайдалану Қорғаныс министрлігі Ұлттық білім беру дерекқоры секілді базаларды әскери қызметке шақыру барысында бұрыннан пайдаланады. Тек статистиканы сәйкестендірсе болғаны.
Екінші әрекет – құқықтық өзгеріс. Қазір оқуға тапсырған талапкерді әскерге алып кетпес үшін арнайы арыз жазуы керек екен, яғни комиссия жауабын күтіп отырғанын білдіреді. Мұны бірі білсе, бірі білмес, оның үстіне өтінішті жазу тәртібі, жауапты әскери комиссариатқа құжат өткізу уақыт ұстайды. Сондықтан Жанат Ережепов оқуға құжат тапсырған талапкердің дерегі базадан көрінсе, автоматты түрде әскери міндеті кейінге шегерілетін тетік керек деп отыр.
Петиция: әскерге шақыру жасын өзгерту керек пе?
Өткен жылы тақырыппен мазмұндас оқиға болды. Есте болса, бір топ автор жастарды әскерге 20 жастан бастап шақыруды ұсынып, петиция жариялаған еді. Уәж ретінде бірнеше себепті алға тартқанын білеміз. Оның ішінде жастардың психологиялық және физикалық тұрғыда жетілуін күту, білімін жалғастыруға мүмкіндік беру, дезертирлік (әскерден қашу) пен құқықбұзушылық деңгейін төмендету секілді жағдайды тірек еткен. Петиция авторларының пікірінше, егер ол қолдау тауып, тиісті өзгеріс заң шеңберінде қабылданғанда, мектеп түлектерін әскерге күштеп әкетуі күрт тыйылар еді.
Алайда жауапты министрлік, депутаттар мен қоғам белсенділері ұсынысқа қарсы шықты. Алдымен Мәдениет және ақпарат министрлігі Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексін араға салып, қорғаныс мәселелері петицияға арқау бола алмайды деді. Осылайша, петицияны кері қайтарды. Қорғаныс министрлігі болса, талаптың тым біржақты екенін айтып, қолданыстағы жүйені ең тиімді нұсқа деген.
Петицияға әлемдік тәжірибе де дәнекер бола алмады. Аустрия, Германия, Швеция, Швейцарияда әскерге 19-20 жастан бастап шақырылады деген мысалға депуттар қарсы пікірін білдірді. Мәжіліс депутаты Константин Авершин 18 жастың не үшін таңдалғанына ғылыми негіздеме айтқанын ұмытпадық.
– Неге 18 жастан бастап әскерге шақырылады? Кеңес заманында тақырыпқа терең зерттеулер болған. Жалпы, бұл жаста жас жігіттер гормоналды өзгерістерді сезіне бастайды. Психикадағы өзгерістер физиологиялық өзгерістерден кейін жүреді, сондықтан осы уақыт жас жігіттерден ер азаматтарды тәрбиелеп шығару үшін таңдалған. Барлығы физиологиялық ерекшеліктерге байланысты, сондықтан 18 жастан бастап шақырылады, – деді депутат.
Көктемгі әскерге шақыру науқаны кезінде шақырылған 18-19 жастағы азаматтардың статистиксы белгілі. Күштік құрылым бойынша талдасақ:
· Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметіне – 2 500 адам;
· Қарулы Күштерге – шамамен 10 мың адам;
· Мемлекеттік күзет қызметіне – 290 адам;
· Төтенше жағдайлар министрлігіне – 391 адам;
· ІІМ Ұлттық ұланға – 7 054 адам шақырылады.
Әзірге оқуға құжат тапсырған, алайда жауабын күтпестен әскер қатарына алынған қазақстандықтардың нақты санын білу мүмкін емес. Қорғаныс министрлігі бұл орайдағы сауалды жауапсыз қалдырды.
Шегеруде шектеу бар немесе «40 күндік әскердің» қыр-сыры
Қазір «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» заң қолданыста. Құжатта әскери міндетті кейінге шегеру жолдары анық көрсетілген: бір тармағы – студент мәртебесі. Кей азамат мұны айлаға айналдырғанын жасыра алмаймыз. Көбі әскерге шақыру жасына жеткенде оқуға түседі. Оқу аяқталса, екінші ЖОО-ға тапсырып, кейін магистратураға барады. Магистратура аяқталса, докторантураға тапсыратындар бар. Осылайша, 27 жасқа дейін уақыт созып, «запасқа» шығатын күнді күтеді.
Енді жаңа заң жобасында мұндай кеңшілік болмайды. Білімнің әрбір деңгейінде әскерден 1 реттен артық босатпау туралы түзету енген. Қарапайым тілмен айтсақ, жастар бакалавриаттан кейін магистратураға түспесе, әскерге барады деген сөз.
Сарапшы Жанат Ережеповтің айтуынша, борышын өтеуден қашудың схемасы мұнымен шектелмейді. Кейбіреулер әскери кафедрадағы мүмкіндікті айла-шарғы ретінде пайдалануға құмар. Студенттер оқу орнындағы арнайы кафедраға оқуға түсіп, 1 жылдан кейін шығып кетеді. Қазіргі қолданыстағы заңға сүйенсек, олар оқуын аяқтамаса да әскери қызметтен өткен болып саналады, демек әскер қатарына шақырылмайды. Әскери сарапшы мұндай олқылықтың жолын кесу үшін оқу орындарынан шығарылған курсанттар мен кадеттердің дерегін ортақ базаларға енгізіп, қайта әскери есепке қоюды ұсынып отыр.
– Қазір ЖОО жанында әскери кафедралар бар. Онда запастағы офицерлер, сержанттарды даярлайды. Заң бойынша кафедра түлектері мерзімді әскери қызметке шақырылмайтыны белгілі. Осыны есепке алсақ, заңға өзгеріс енгізу керек. Запастағы сержанттарды болмаса да, офицерлерді әскер қатарына шақыру міндеттелгені дұрыс, – деді спикер.
Орайы келгенде ел арасында «40 күндік әскер» аталып кеткен әскери-техникалық мектептерді айтпай кетуге болмас. Мұндағы сарбаздардың дайындығы мен практикалық тиімділігі тұрғысында сарапшылар пікірі екіге жарылады. Бірі отбасылық жағдайға байланысты 1 жыл әскер қатарына бара алмайтындарға жақсы мүмкіндік санаса, екіншісі құрылымды себепсіз пайдаланатындар бар деп ашынады.
– 40 күндік әскери машықтан өту мүмкіндігі әлі бар. Көбі мұны 1 жылдық әскери борышты өтеудің баламасы ретінде қолданады. Бұл – қате пікір, бастаманың алғашқы функциясынан ауытқуы. Неге десеңіз, кезінде аталған заңдағы өзгерісті (сарбаздарды әскери-техникалық мектептерде даярлау — ред.) талқылауға қатыстым, құзырлы министрлік атынан жұмыс тобында болдым. Сол кезде әскери-техникалық мектептің әуелдегі міндеті отбасы жағдайы, әлеуметтік ахуалы мен денсаулық жайы мүмкіндік бермейтін азаматтарға борышын өтеуге жол ашу еді. Қазір ешқандай салмақты себебі жоқ жастар да 24 жасқа дейін әскер қатарына барудан жалтарып, кейін осы «40 күндік мектепке» түсіп жатыр, – дейді сарапшы.
Жанат Ережеповтің сөзінше, әскери-техникалық мектептердің саны аз әрі жаппай қамтамасыз етуге жеткіліксіз. Сондықтан жастар арасында әскер қатарына баруды насихаттауды орынды санайды. Әсіресе, Қарулы күштердің қатарына тартудың идеологиясы болуы керек. Отбасындағы, қоғамдағы түсініктер бір арнаға түскенде ғана жағдай оңалды деген пікірде.
– Ата-ана балаға ел-жердің қадірін ұқтырса деймін. Мемлекет Отан қорғауға лайықты жағдай тудырса, әскердегі әлімжеттікті тоқтатса, еш кедергі болмайды деп сенемін. Міне, осы екі діңгек әскери жүйені түзетеді, жастарды ынталандырады.
Қазір әскерден оралған азаматтарға түрлі әлеуметтік көмек жасалады, ол орынды, әрине. Дегенмен, әскерге баруға итермелейтін қадам қажет-ақ. Мысалы, лауазымды қызмет атқару үшін үміткердің әскери борышты өтеуін міндеттеуді енгізсе, құп болар еді. Сайлау комиссиясы түрлі деңгейдегі депутаттарды сайлау барысында осы талапты сұрауы керек. Мұндай тәжірибе әлем елдерінде сәтті жүзеге асып жатыр, – деді Жанат Ережепов.
Төрткүл дүниедегі түрлі қақтығысты көз көріп отыр. Аласапыран кезеңде әскердің сапасы мен қажыр-қайратын талап ету үшін жастардың ынтасын арттыру өзекті. Бұл ретте олардың әскерден жалтару жолын емес, себебін бағамдау орынды секілді. Себебі әскерден қашуға әлімжеттік, борышты өтеуге ынталандырудың аздығы қолбайлау болып отыр. Қоғам ендігі реформаны осы бағытта күтеді.
