Кей тұста мемлекет бизнесті қолдаусыз қалдырмайды, тіпті бюджет есебінен табыс табуына жол ашады .
Әңгіме Мемлекеттік сатып алу дейтін үлкен жүйеге байланысты. Дегенмен билік пен бизнестің арасындағы "саудадан" да мін шығып жатыр.
Бұл жүйе бәрімізге жақсы таныс, шағын және орта бизнес мемлекетке өз қызметін немесе өнімін өткізіп, пайда табады. Тапсырыс беру арқылы кәсіпкерлердің ісін дөңгелетеді. Сол арқылы байығандары да жетерлік. Алайда төленетін ақша басқадан емес, салық төлеушілер есебінен жиналған бюджет есебінен жұмсалады.
Мемлекеттік сатып алудың арқасында елдегі көп кәсіпкер байыды, бірақ оның бәрі сол табысына лайық қызмет пен өнім ұсынды ма? Оның анық-қанығын айту қиын. Әйтсе де бір шикіліктің шеті аңғарылады. Жақында Finprom сарапшылары Мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі тексерілген әр оныншы теңге заң бұзушылықпен жұмсалып жатқанын анықтады. Құжатта "үнемделді" делінген миллиардтар іс жүзінде көлеңкелі жолдармен жалған мердігерлердің қалтасына кеткен.
Қаржы министрлігінің мәліметінше, биыл алғашқы 8 айда камералдық бақылаумен 320,7 мың конкурс, аукцион және бір көзден тікелей сатып алу рәсімдері өткен. Соның ішінде 26,4 мың рәсімде, яғни 8,2 пайызында заң бұзушылықтар анықталған. Былтырғы кезеңмен салыстырғанда тексеріс саны 19 пайызға азайғанымен, заңбұзушылықтар сомасы 23,8 пайызға өсіп, 1,3 млрд теңгеге жеткен. Демек, тексерілген әр оныншы теңге мақсатсыз жұмсалған деген сөз.
Оның үстіне мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі процестер саны да өскен. 2025 жылдың алғашқы 6 айында 1,3 млн рәсім өткізілсе, өткен жылы бұл көрсеткіш небәрі 959 мың болған екен. Алайда конкурстық тәсіл сиреп кеткен, бар болғаны 52,3 мың конкурс өткен, бұл өткен жылмен салыстырғанда 7,6 есе аз. Есесіне, баға ұсыныстарын сұрату әдісімен өткен сатып алулар екі есе артып, 774 мыңға жеткен. Бір көзден алу тәсілдері де жиілеп барады, тікелей келісімшарттар саны 18 еседен астам өскен. Міне, дәл осы тікелей келісім арқылы бір көзден сатып алу жайы күмәнді көбейтеді.
Биыл алғашқы 6 айда мемлекеттік сатып алу көлемі 10,1 пайызға өсіп, еліміз 6 трлн теңгеден астам қаражатқа тауар мен қызмет сатып алған. Ерекше назар аударатын жайт – шетелдік жеткізушілермен жасалған келісімшарттар үлесінің де өсіп жатқаны. Былтыр бұл көрсеткіш небәрі 0,3 пайыз болса, биыл 2,3 пайызға жетіп, 136 млрд теңгені құрады.
Бұған дейін Мәжіліс депутаты Болатбек Нажметдинұлы мемлекеттік сатып алудағы тиімсіздік мәселесіне ерекше тоқталған еді.
Оның сөзінше, қаржының басым бөлігі құрылыс, инфрақұрылым, жол, әлеуметтік нысандар және тұрғын үй құрылысы сияқты салаларға бағытталады. Алайда бұл қаражат ел экономикасына және халықтың әлауқатына нақты әсер етіп отырған жоқ. Кейбір компаниялар ондаған ірі жобаларды аз ғана штатпен орындайды.
"Қызметкерлері небәрі бірнеше ондаған адамнан тұратын фирмалар жүздеген миллиард теңгелік жобаларды атқарып жүр. Олар мемлекеттік бағдарламалар аясында пәтерлер салады, әлеуметтік нысандар тұрғызады, жол мен жылу жүйесін жөндейді. Бірақ шын мәнінде, бұл жұмыстарды көбіне шетелдік және тіркелмеген жұмысшылар атқарады. Олардың табысынан салық та, әлеуметтік төлем де төленбейді", – дейді депутат.
Осы орайда ол мемлекеттік бақылаудың әлсіздігін де сынға алған. Отандық өндірушілерді қолдау мен қазақстандық үлесті сақтау ісі қағаз жүзінде ғана қалып отыр. Егер мемлекеттік қаражат тиімді жұмсалса, жұмыссыздық деңгейі төмендеп, экономикадағы қара нарық азаяр еді.
Ал құзырлы ведомство көп кемшілік барын жасырғысы келетіндей. Қаржы министрі Мади Тәкиев биыл 9 айдың қорытындысы бойынша отандық өндірушілермен жасалған келісімшарттардың үлесі 30 пайызға өскенін айтты. Ал шағымдар саны 25 пайызға азайған.
Оның айтуынша, жаңа жүйеге тіпті жасанды интеллект элементтері енгізіліп, адами фактор әсерін азайтуға мүмкіндік туыпты.
"Қазір рейтингтік-бағалау жүйесі қолданылатын конкурс түрі бар. Онда комиссия құрылмайды, жеңімпаз автоматты түрде анықталады және қорытындыға шағым беру қарастырылмаған. Осы тәсілдің арқасында 781 млрд теңге үнемделді", – деді ол.
Министр 2025 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша мемлекеттік бюджет кірістері 17,3 трлн теңгені құрап, жоспар 102 пайызға орындалғанын мәлімдеді. Дегенмен бұл көрсеткіштерге қарамастан, мемлекеттік сатып алудағы заң бұзушылықтар мәселесі әлі де өзекті болып отыр. Онсыз да бюджет тапшылығы басты мәселеге айналған кезеңде мемлекеттік сатып алу жағдайды күрделендіріп отырғандай.
Бюджеттің бүтінделмеуіне мемлекеттік сатып алумен жүйесімен қоса, әлеуметтің саланың әсері тиіп отырғаны жасырын емес. Мәселен, кеше Мәжілістің жалпы отырысында Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин 2026 жылы бюджеттің кірісі 19,2 трлн теңге болатынын мәлімдеді.
Бірақ қараңыз, оның тіпті 60 пайызға жуығы – 10,7 трлн теңгесі әлеуметтік салаға бағытталмақ. Әлеуметтік төлемдерге 6,8 трлн теңгесі жұмсалады. Бұрын әлеуметтік салаға бағытталатын 40 пайыздық көрсеткішті осыншама өсіру бір қырынан халыққа көңіл бөлініп жатқандай көрінуі мүмкін, бірақ мұнда да шикі дүниелер бар.
Экономика ғылымының докторы Атамұрат Шәменов бюджетті молайту түсімдерді көбейтумен емес, тиімді жұмсаумен де іске асатынын айтады.
"Мен әлеуметтік салаға қаржының әсіре көп бөлінуін құптамаймын. "Өмірде қиын жағдайға ұшырағандар үшін" деп Арнаулы әлеуметтік қызметті ұсынады. Толығымен алып тастау керек демеймін, әйтсе де көмек түрлерін қысқарту қажет. Одан қалды ауылдық жерлерде кәсіп ашамын дегендер үшін грант бөлу жолдары шықты. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры есебінен жұмысынан айырылғаны үшін берілетін әлеуметтік төлем де бар. Бұл төлемді алу жеңілдеді, тіпті, портал арқылы онлайн өтініш беру оңай", – дейді сарапшы.
Бір қызығы, экономистің сөзінше, әлеуметтік көмектің 15 түрі адамды жерлеуге байланысты.
"Негізі Үкіметтегі кез келген бастама толықтай талдануы керек. Бір бастама Еңбек министрлігінің көзқарасында тиімді болуы мүмкін, алайда қаржылық тұрғыдан шығынды талап етсе ше? Мұндай келіспеушілік кезінде жаңа бастамаларды қабылдаудың, әсіресе әлеуметтік көмек түрлерін көбейтудің реті жоқ. Жаңа жобаларды қолға алуға келгенде ведомстволар бұра тартуға құмар. Өздерінің ойлағаны іске асса, өзге министрліктердің ұстанымы сәйкес келе ме, келмей ме – талқыламайды", – деп түйіндеді Шәменов.
Бюджеттің тарқамаған түйіні салық түсімдерінің аздығынан емес, Үкіметтің тиімді жұмсай алмауынан шығып отырғандай. Бұған дәлел ретінде екі саладағы жайтты келтірдік. Шындығында трлн-даған қаржы негізсіз әрі текке жұмсалып жатқан болуы да мүмкін.
