Мұны бір сөзбен адамның күнделікті белсенді еңбегінсіз түсетін, жүйелі түрде қалыптасатын табыс көзі деп айтып жатады. Бұл – уақыт өте келе қаржылық қауіпсіздік пен еркіндікке бастайтын бағыт. Соңғы жылдары Қазақстанда пассив табысқа деген қызығушылық артып келеді. Алайда, бұл ұғым, оның мәні мен мүмкіндіктері көпшілік үшін әлі де түсініксіз болып отыр. Басты себебі – қаржылық сауаттылықтың төмендігі мен нарықтағы құралдардың күрделілігі.
Пассив табыс – тек табыс түрі емес, өмір салтын өзгерту стратегиясы. Бұл адамның өз уақыты мен күш-қуатын тікелей сату тәжірибесінен бас тартып, ақшаның өзі үшін жұмыс істеуіне мүмкіндік беру идеясына негізделеді. Қазақстан қоғамында көпшілік мұндай тәсілге әлі толық бейімделе қоймағанымен, жаңа буын арасынан бұл бағытты ұстанатындар қатары көбейіп келеді.
Қаржы кеңесшісі Алтынай Айсенованың айтуынша, пассив табыс – тұрақты кіріс көзі ғана емес, ол адамның өзін қауіпсіз сезінуіне, болашаққа сеніммен қарауына жол ашады.
Егер адам ай сайын 100 мың теңге қосымша табыс түсетіндей пассив көзін қалыптастырса, ол кез келген дағдарыста өзіне сенімді болады. Бұл – психологиялық әрі экономикалық тұрақтылықтың негізі, – дейді ол.
Пассив табысты қалыптастыру жолдары
Пассив табысқа жету үшін, алдымен оны белсенді әрекеттер арқылы құру қажет. Қаржы саласында сарапшылар пассив табысты қалыптастыруды қаржылық стратегияның ажырамас бөлігі ретінде қарастырады. Бұл табыс түрі бір рет дұрыс ұйымдастырылған жағдайда, адам демалып отырса да, тұрақты кіріс әкеліп отыруы мүмкін. Мысалы, бір рет жазылған кітап, сәтті инвестиция, жалға берілген мүлік немесе цифрлық өнім – жылдар бойы иесіне пайда әкеледі. Бірақ мұның бәріне жету үшін жүйелі жұмыс, білім және жоспар қажет.
Қазақстандағы халықтың басым бөлігі пассив табыс көздерін депозитпен немесе жылжымайтын мүлікті жалға берумен байланыстырады. Расында да, бұл құралдар елімізде кең таралған. Алайда олардың тиімділігі мен кірістілігі әрдайым үмітті ақтай бермейді. Айталық, қазіргі таңда банктік депозиттің орташа жылдық мөлшерлемесі инфляция деңгейінен төмен. Сондықтан шынайы табыс әкелетін құрал ретінде депозитке сенім арту қиындап барады. Дегенмен, ол қауіпсіздік пен өтімділік тұрғысынан әлі де маңызын жоғалта қойған жоқ.
Жылжымайтын мүлікті жалға беру де – кең таралған пассив табыс көзі. Бірақ бұл салада да тәуекелдер баршылық. Мүлікті күтіп ұстау, бос тұру кезеңдері, жалға алушылармен туындайтын мәселелер табыс көлеміне тікелей әсер етеді. Сонымен қатар, бастапқы капиталдың жоғары болуы көпшілік үшін бұл құралды қолжетімсіз етеді.
Инвестицияда да игілік мол
Соңғы жылдары Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы жандана бастады. Қор нарығына қатысатын жеке инвесторлар саны айтарлықтай өсе түскен. Бұл, бір жағынан, халықтың қаржылық сауатының артуын, екінші жағынан, дәстүрлі пассив табыс көздерінің шектеулілігін көрсетеді. Акция мен облигацияларға инвестиция жасау – ұзақ мерзімді пассив табыс көзі ретінде қарастырылады. Әсіресе, тұрақты дивиденд төлейтін компаниялардың акциялары мен сенімді эмитенттердің облигациялары капиталды сақтап қана қоймай, жыл сайын тұрақты табыс әкелуі мүмкін.
Пассив табыс құралдарын тиімді пайдалану үшін, алдымен мақсат пен мерзімді нақтылау қажет.
Егер адам бес жылдан кейін айына 200 мың теңге пассив табыс алғысы келсе, соған сәйкес капитал жинау жоспарын ерте бастау керек. Бұл үшін әр ай сайын белгілі бір соманы инвестициялап отыру қажет, – дейді қаржы кеңесшілері.
Қаржы саласы мамандарының бірі Владимир Савеноктың айтуынша, пассив табысқа жету үшін ең алдымен капитал жинау және оны дұрыс басқару стратегиясын әзірлеу қажет.
Пассив табысқа шығу үшін екі кезеңнен тұратын жоспар керек: алдымен капитал жинау кезеңі, кейін жинақты сенімді құралдарға орналастыру кезеңі. Қазақстанда бұл оңай емес, себебі нарық тұрақсыз. Сол себепті шетелдік сенімді активтерге инвестиция жасаудың маңызы зор, – дейді ол.
Қаржы талдаушысы Арман Бейсембаевтың пайымынша, көп адамдар пассив табысты оңай жол деп қабылдайды.
Алайда, бұл – күрделі, білім мен жауапкершілікті қажет ететін бағыт. Жылына 20-30 пайыз табыс береміз дейтін алаяқтарға сену – ең үлкен қателік. Шын мәнінде, 4-5 пайыз табыспен де өмір сүруге болады, тек ұзақ мерзімдік стратегия болуы керек, – деп есептейді ол.
Алматы қаласынан шыққан жеке инвестор Талғат Жұмабек өзінің банк депозитімен шектелмей, өзі түсінетін және басқара алатын бағыттарды таңдағанын жеткізді.
Әуелде микроқаржылық ұйымдарға ақша салып көрдім, кейін жылжымайтын мүлікті субарендаға беріп табыс таптым. Уақыт өте келе, қор нарығына бет бұрып, акция мен облигацияға инвестиция жасай бастадым. Ең бастысы – әрекет ету және үнемі үйрену, – дейді сала маманы.
Зияткерлік меншік пен цифрлық табыс туралы не білеміз?
Интеллектуалдық меншік те пассив табыстың әлеуеті зор көзі. Кітап авторлары, композиторлар, бағдарламашылар өз еңбектерінен ұзақ жылдар бойы табыс тауып келеді. Бұл сала Қазақстанда әлі толық дамымағанымен, белгілі бір қадамдар жасалып жатыр. Авторлық құқықты қорғау, роялти жүйесін жетілдіру – шығармашылықпен айналысатын азаматтарға тұрақты табыс көзін қамтамасыз етудің маңызды шарттары.
Цифрлық платформалар арқылы табыс табу да қазіргі заманғы трендке айналды. YouTube, TikTok, Instagram сияқты желілерде контент жасаушылар жарнамадан, серіктестік бағдарламалардан және аудиторияға сатылатын өнімдерден пайда табады. Мұндай табыс бастапқыда белсенді еңбек пен шығармашылықты қажет етеді, бірақ бір рет жасалған өнім көпке дейін кіріс әкеле алады. Қазақстанда цифрлық салада жұмыс істейтіндердің қатары көбейіп, онлайн курстар, бейнесабақтар, электронды кітаптар арқылы ақша табушылар артып келеді.
Digital Nomad форматында жұмыс істеп, пассив табысты қалыптастырғандардың бірі – Аружан Қуаныш есімді медиа-контент маманы. Ол былай дейді: «Басында фриланс видеомонтажбен айналыстым. Кейін YouTube арна ашып, пайдалы видеолар жасай бастадым. Бір жылдан соң видеолардан жарнама түсіп, айына 300-400 мың теңге пассив табыс әкелетін деңгейге жеттім. Қазір енді онлайн-курс дайындап жатырмын».
Жаңа тәсілдер: бизнеске қатысу, краудфандинг
Бизнеске үлестік қатысу, франшиза сатып алу секілді жолдар да пассив табыс көзіне айналуы мүмкін. Мұнда кәсіпті өзіңіз басқармай, менеджерлер арқылы бақылау, тек дивиденд алу жүйесі қарастырылады. Қазақстанда бұл тәжірибе енді қалыптасып келеді. Әсіресе, жастар арасында стартаптарға ақша салып, кейін үлесін сату немесе дивиденд алу үрдісі байқалады. Алайда, мұндай схемаларда тәуекел де жоғары, яғни бизнес жүрмей қалса, салынған қаржыдан айырылып қалу қаупі бар.
Краудфандинг пен P2P платформалар арқылы табыс табу әлемде кең таралған. Қазақстанда да мұндай платформалар пайда бола бастады. Бұл жүйеде адамдар шағын мөлшерде ақша салып, белгілі бір жобаға инвестиция құяды немесе жеке тұлғаларға қарыз береді. Егер жоба сәтті жүзеге асса, салымшылар пайда көреді. Бірақ бұл салада заңдық тұрғыдан әлі толық реттелмеген сұрақтар көп. Тәуекелдер де бар – алаяқтық, жобаның сәтсіздігі, заңсыздық.
Сондықтан сарапшылар бұл бағытта ерекше сақтықты талап етеді.
Қаржылық сауаттылықты арттыруда мемлекеттің рөлі қандай?
Экономист Алмас Қалиевтің айтуынша, жеке тұлғалардың пассив табысқа көшуі ел экономикасы үшін де тиімді.
Азаматтар ақшасын қолма-қол ұстамай, оны инвестицияласа – бизнеске қолжетімді капитал артады. Бұл ел ішіндегі өндірісті дамытады, жалпы ішкі өнім көрсеткіштері өседі, халықтың өмір сапасы жақсарады, – дейді ол.
Қазақстанда пассив табысқа қол жеткізудің негізгі қиындықтары – халықтың табыс деңгейінің төмендігі, инфляция, қаржы құралдарының шектеулілігі және құқықтық кедергілер. Орташа жалақы алатын адам үшін үлкен капитал жинап, оны инвестициялау қиынның қиыны.
Оның үстіне, инфляция жинақты құнсыздандырып отырады. Банк депозиттері инфляциядан жоғары табыс әкелмеген жағдайда, нақты кіріс болмайды. Қаржы құралдарының күрделілігі мен олардың өңірлерде қолжетімсіз болуы да үлкен мәселеге айналып кеткен.
Пассив табысқа қатысты заңнамалық мәселелер де бар. Мысалы, жалға берілген мүліктен түсетін табыс салыққа жатуы керек. Бірақ көптеген азаматтар салық төлеуден жалтарады, нәтижесінде құқықтық қиындықтар туындайды.
Сол сияқты, белгілі бір адамға пайызбен қарыз беру заңсыз кәсіпкерлікке жатуы мүмкін. Сондықтан мамандар пассив табыс көзін заң аясында ұйымдастыруға кеңес береді.
Бүгінде Қазақстанда FIRE қозғалысының (Financial Independence, Retire Early) идеясы да біртіндеп танылып келеді. Қаржылық тәуелсіздікке жетіп, ерте зейнетке шығу – көптеген жастардың арманына айналған. Бірақ бұл жол оңай емес. Тұрақты табыс, қатаң қаржы тәртібі, ұзақ мерзімді жоспарлау қажет. Капиталды дұрыс орналастыру, шығынды азайту және ұзақ мерзімдік мақсат қою – осы қозғалыстың басты қағидалары.
Қорыта айтқанда, пассив табыс – қаржылық тұрақтылық пен еркіндікке бастар жол. Қазақстанда бұл бағыт енді қалыптасып келеді. Мемлекет, қаржы институттары және азаматтар тарапынан бірлескен әрекет қажет. Қаржылық сауаттылықты арттыру, заңнаманы жетілдіру, тиімді құралдарды дамыту – халықтың пассив табысқа қол жеткізуіне жол ашады. Ең бастысы – алғашқы қадам жасау, жүйелі түрде білім алып, қаржыңызды сауатты басқаруға үйрену. Сонда ғана қаржылық еркіндік – тек арман емес, шындыққа айналады.
