XXI ғасыр – диалог пен өзара ықпалдастықтың ғасыры. Жаһандану үдерістері күшейіп, мәдени шекаралар жойылып жатқан қазіргі заманда әдебиет те бұл үдерістен тыс қалмады. Әлем әдебиеті – бұл тек Батыстың әдеби канондары емес, бұл адамзат рухының санқырлы көріністері, ал Орталық Азия әдебиеті – сол көріністердің ажырамас бөлігі. Осы мақалада біз Орталық Азия әдебиеті мен әлем әдебиеті арасындағы өзара байланыс, ықпал және болашағы туралы сөз қозғаймыз.
Орталық Азия әдебиетінің ерекшеліктері туралы айтатын сәт туғалы қашан? Аталған аймақ тарихи тұрғыдан көп этносты, сан түрлі мәдениетті, көп тілді өлке. Қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, тәжік әдебиеттері ғасырлар бойы бір-бірімен де, көршілес өркениеттермен де алмасып, ерекше көркемдік әлем қалыптастырды. Ауыз әдебиеті мен жыраулық поэзиядан бастап кеңестік кезеңнің күрделі рухани ізденістеріне дейін бұл аймақ әдебиеті шынайы өмірдің болмысын бейнелеудің өзіндік тәсілін дамытты.
Әлем әдебиетімен байланыс арналары туралы ой жүгіртсек, әрине бұл жолды ары қарай дамыту үшін айқын жоба-жоспарлар керек.
1. Аударма арқылы жасалған диалог
Орталық Азия жазушыларының шығармалары шет тілдерге аударылған сайын, әлем оқырманы оларды жаңа көзқараспен тани бастады. Мысалы, Шыңғыс Айтматовтың прозасы әлемнің көптеген тілдеріне аударылып, адам мен табиғат, дәстүр мен жаңашылдық, жаһандану мен ұлттық болмыс тақырыптарын көтерді. Қазіргі таңда да жас қаламгерлердің шығармалары ағылшын, француз, түрік, орыс тілдерінде жарияланып жатыр.
2. Халықаралық әдеби форумдар мен фестивальдер
Түркі әлемінің әдеби форумдары, Франкфурт кітап жәрмеңкесі, Азия-Африка жазушыларының конгресі сынды алаңдарда Орталық Азия әдебиеті жаһандық аудиториямен ұдайы байланысқа түсіп келеді. Бұл – жазушылар мен әдебиетшілер арасындағы шығармашылық ынтымақтастықты дамытуда маңызды құрал.
3. Жаңа медиа және цифрлық платформадағы диалог
Әлеуметтік желілер, блогтар мен онлайн журналдар арқылы қазір Орталық Азия авторлары өз оқырмандарын табуда. Бұл үдеріс әлем әдебиетімен синхронды жүріп жатыр және әдеби стильдер мен жанрлардың тоғысуына себепкер болуда.
Ал осы бағытта жұмыс істеуде көптеген мәселелер кездесері анық. Соның бірі, тілдік тосқауыл. Бұл мәселе арқылы көптеген құнды шығармалар шет тілдерге өз деңгейінде аударылмай. Сонымен бірге, әдеби канон мәселесі де күн тәртібінде. Әлемдік әдеби дискурста Орталық Азия авторлары көбіне еленбей жатады. Бұл – әдеби әртүрлілікті толық танымаудың салдары.
Бір сөзбен айтқанда, Орталық Азия әдебиеті – әлем әдебиетінің бір бұтағы. Тіпті Батыс әдебиетімен иықтаса алатын бай әрі терең дәстүрге ие көркем шығармалар осы аймақта бар екені даусыз. Мысалы, Қорқыт ата кітабы, Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрк» еңбегі – тек тілдік-мәдени ескерткіш емес, бүкіл әлем әдебиетіне құнды антропологиялық дерек көзі. Қазақтың жыраулық поэзиясы, Абай Құнанбайұлының философиялық-лирикалық мұрасы – әлемдік классикамен иық тірестіре алатын терең туындылар.
