Микронесиелік жүйе халықтың қаржылық қиындықтарын шешудің құралына айналуы тиіс еді. Шын мәнінде бұл сала миллиондаған адамды қарызға батырып, мыңдаған отбасыны әлеуметтік тығырыққа тіреп отыр.
Лицензияларын уақытша тоқтатқан, кейбіреуі мүлде жауып тастаған микрокаржы ұйымдары өз клиенттерін қарыздан құтқарудың орнына, борыш бұғауына қамап келді. Осындай микроқаржы мафиялардың құрбанына айналғандардың шығыны 30 млрд теңгеден асып кеткен. Олардың артында кім тұрғаны әлі де ашық сұрақ. Мемлекет неге қол қусырып отыр? Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
90 күннен асқан қарыздар 25%-ға көбейген
2025 жылғы сәуір айының соңындағы ақпаратқа сай, микрокаржы ұйымдарының жалпы несие портфелі 1,7 трлн теңгеге жетті. Бұл көрсеткіш жыл басынан бері 9,5%-ға, ал өткен жылдың сәуірімен салыстырғанда бірден 29,5%-ға артты. Оның ішінде 90 күннен бері қайтарылмаған микрокредиттердің көлемі бір жылда 26,7%-ға, ал осы жылдың өзінде 25,4%-ға өсіп, 126,8 млрд теңгеге жеткен. Мұндай “токсикалық” несиелердің үлесі несие портфелінде 6,5%-дан 7,5%-ға дейін артты.
МҚҰ несие портфелінің басым бөлігін жеке тұлғаларға берілген микрокредиттер құрайды: 1,4 трлн теңге немесе бүкіл портфельдің 82,9%-ы. Бұл көрсеткіш те жыл басынан 8,4%-ға, ал жылдық есеппен 25,4%-ға өскен. Бұл жағдай МҚҰ-лардың көп жағдайда тұрғындардың тұтынушылық қажеттіліктерін өтеуге бағытталғанын көрсетеді. Екінші деңгейлі банктер кез келген азаматқа несие бере бермейді, сондықтан олар микрокредиттерге жиі жүгінуге мәжбүр.
Жеке тұлғаларға бағытталған кредиттердің үлесі артқан сайын, МҚҰ портфелінің төлем қабілеттілігі төмен халыққа тәуелділігі де күшейе түсуде. Мысалы, заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге берілген микрокредиттер бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешектердің үлесі 4,1–4,8% болса, жеке тұлғаларға берілген кредиттерде бұл көрсеткіш – 8,2%.
2025 жылғы сәуір айының соңында жеке кәсіпкерлерге берілген микрокредиттер көлемі 227,2 млрд теңгені құрады. Жыл басынан бері өсім — 15,3%, ал жылдық өсім – 50% шамасында. Сонымен қатар, жеке кәсіпкерлер алған микрокредиттер бойынша мерзімі өткен берешектердің үлесі төмен, бар болғаны 4,1%. Бұл кәсіпкерлердің қаржы тәртібін сақтауға бейімді екенін білдіреді, өйткені банктерден несие алу олар үшін күрделірек, ал микроқаржы ұйымдар олардың негізгі қаржыландыру көзі.
Жалпы несие портфеліндегі ең аз үлес заңды тұлғаларға тиесілі: 49 млрд теңге немесе 2,9%. Бұл сегментте де өсім бар, жыл басынан 9,2%, жылдық есеппен – 47,7%. Бірақ оларға берілген микрокредиттердің де бір бөлігі уақытында қайтарылмайды, мерзімі өткен берешектердің үлесі 4,8%.
Салыстырмалы түрде алғанда, заңды тұлғалар алған микрокредиттердің көлемі қысқа мерзімді онлайн-займдардан (“жалақыға дейін” қарыз) да аз болып отыр. Бұл займдар 45 күнге дейінгі мерзімге және 45 АЕК-тен (шамамен 166,1 мың теңге) аспайтын сомаға беріледі. 2025 жылдың басында олардың жалпы көлемі 89,2 млрд теңге болды, ал мерзімі 90 күннен асқан берешек үлесі – 22,7%-ға жетті. Бұл сегментте лицензиялары кері қайтарылған немесе уақытша тоқтатылған компаниялар саны артты. Мысалы, былтырғы алғашқы тоқсанда бұл өнімнің портфелі 151,3 млрд теңгеге жетіп, 17,9% “токсикалық” несие үлесімен тіркелген. Соған қарамастан, бұл МҚҰ-лар таза табыс бойынша көшбасшы болып қала берді.
«Жалақыға дейін» онлайн-займдар сегментінде қарыздардың қайтарылмау үлесінің жоғары болуы – пайыздық мөлшерлемелердің тым жоғары болуымен тікелей байланысты. Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі бойынша шекті деңгей 179% болып бекітілгенге дейін, бұл көрсеткіш 2600%-дан асып кеткен жағдайлар болған. Бұған қоса, көптеген МҚҰ заңнамалық шектеулерді айналып өту үшін үшінші тарап ұйымдарының қызметтеріне сілтеме жасап, қосымша комиссиялар арқылы тұтынушыларға жүктемені еселеп арттырған.
Халықты алдап соққан микроқаржылық ұйымдар тізімі
Алты МҚҰ-ға қатысты тергеу жүргізілген. Олардың екеуі — Creditum және Sofi Finance лицензияларынан айырылса, қалған төртеуінің — Салем Кредит, Sf Offline, Hava Finance және POS Credit лицензиялары 3 айға тоқтатылды. Аталмыш ұйымдар 327 мыңнан астам азаматты алдап, жалпы сомасы 30 млрд теңге көлемінде залал келтірген. Қарыз алушыларды өздерімен байланысты компаниялармен кепіл шартына қол қоюға мәжбүрлеген. Мұндай кепілдіктер тек қарыз алушы қайтыс болған жағдайда ғана іске қосылатын, ал «қызмет» үшін алынатын ақы несиенің бастапқы сомасынан бірнеше есе артық болған. Соның нәтижесінде азаматтар қарызды 3–5 есе артық төлеуге мәжбүр болған. Аталған алты МҚҰ бір кеңседе жұмыс істеп, 200-ден астам қызметкер ұстаған және олардың барлығы шетелдік тұлғалардың бақылауында болған.
2025 жылдың алғашқы тоқсанының соңында Қазақстанда 213 МҚҰ тіркелген. Ең көп «токсикалық» несие үлесі жоғары төрт ұйым — POS Credit (89,9%), Hava Finance (83,5%), Sf Offline (80,6%) және Салем Кредит (77,3%). Олардың барлығы да «жалақыға дейін» онлайн-займдар беру бағытында жұмыс істеген. Одан кейінгі орында — Ath Finance, оның портфелінің тең жартысынан астамы проблемалық несиелерден тұрады. Сонымен бірге Batys Kapital МҚҰ-да да «токсикалық» кредиттер үлесі жоғары — 42,6%. Бұл ұйымның да лицензиясы уақытша тоқтатылған.
Неліктен қаржы жүйесі реттелмеген? Мемлекеттік бақылау қайда? Халықтың қаржылық сауатсыздығы мен күнкөріске деген мәжбүрлі қажеттігін кімдер өз пайдасына пайдаланды? Сарапшы Жангелді Шымшықовтың пікірінше, микроқаржы ұйымдар мемлекетке сенгеннен осындай қатамдарға барып отыр.
«Қауіпті несиелер көбейіп келеді. Егер жағдай осылай жалғаса берсе, мемлекет банктерді құтқару үшін бюджеттен ақша бөлуге мәжбүр болады. Ал қазір банктер мен микроқаржы ұйымдары несиені оңды-солды таратып отыр. Мұндай әрекет «ертең бәрібір үкімет кешіреді» деген сенімнен туындап отыр. Бүгінгі қаржылық саясат халықты дамуға емес, тоқырауға итермелеп отыр», — деп пікір білдірді маман.
