Оқушылар мен ата-аналар көмірсуы мен майы көп дәстүрлі тағамдарға үйреніп қалған. 2024 жылғы зерттеуге сәйкес, оқушылардың 65%-ы көкөніс пен дәнді өнімдерге қарағанда тәтті сусындар мен бәліштерді ұнатады екен.
Мектептегі тамақтану ережелері өзгереді. 2025 жылдан бастап Денсаулық сақтау министрлігі оқушылардың тамақтану сапасын арттыруға бағытталған мектеп асханаларында жаңа стандарттарды енгізіп жатыр. Caravan.kz медиа порталы толық тарқатады.
Бұл бастаманы Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитеті әзірлейді. Яғни, тағамның құрамында қант пен тұз мөлшерін азайту, пайдалы өнімдердің үлесін көбейту және болашаққа арналған мәзірлер құру көзделген. Денсаулық сақтау басқармасының бірінші вице-министрі Тимур Сұлтанғазиевтің айтуынша, үш үлгілік мәзір дайындалып, аймақтық денсаулық сақтау басқармаларына жолданған. Жергілікті органдар бұл мәзірлерді бекітеді, сондай-ақ ата-аналар, оқушылар мен педагогтердің ұсыныстары да ескеріледі. Ведомствоның бағалауынша, бұл шаралар артық салмақ, 2-типті қант диабеті мен жүрек-қан тамырлары ауруларының қаупін азайтып, жас ұрпақ арасында салауатты тамақтану мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) дерегіне сүйенсек, 2022 жылы 5 пен 19 жас аралығындағы балалардың шамамен 39%-ы артық салмақ немесе семіздікке шалдыққан. Қазақстанда 2023 жылғы Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығының статистикасы бойынша мектеп жасындағы балалардың 12%-ында артық салмақ, ал 5%-ында семіздік анықталған. Бұл көрсеткіштер жыл сайын 1–2%-ға өсуде, оған қант, транс-майлар мен тұз қосылған өнімдердің шамадан тыс тұтынылуы және физикалық белсенділіктің төмендігі себеп. Қазақстандағы мектеп тамақтануын жаңғырту осы жағымсыз үрдісті тоқтатуға бағытталған. Сарапшылардың болжамынша, жаңа стандарттар толық сақталған жағдайда, 5-7 жыл ішінде балалардағы семіздік 10-15%-ға, 2-типті диабет 10-20%-ға, артериялық гипертензия 8-18%-ға, ал басқа созылмалы аурулар 5-15%-ға дейін азаюы мүмкін.
Жаңа стандарт аясында тамақтану мәдениеті өзгермек. Мәзірде көкөністер, жемістер, дәнді дақылдар, ақуыз және сүт өнімдерінің үлесі артады. ДДСҰ ұсынымы бойынша, 6-17 жас аралығындағы балалар күн сайын кемінде 400 грамм көкөніс пен жеміс тұтынуы керек, ал көмірсу көзінің кемінде 50%-ын дәнді дақылдар құрауы тиіс. 2024 жылы Қазақ тағамтану академиясы жүргізген зерттеуге сәйкес, қазіргі мектеп мәзірлерінде көкөніс пен жеміс көлемі орта есеппен күніне 150-200 грамм ғана, ал дәнді дақыл өнімдері мүлдем жоқтың қасы. Мектептегі тағамдарда тұз мөлшері ұсынылған 5 граммнан 20-30%-ға, ал қант 25 граммнан 40-50%-ға жоғары. Жаңа стандарттар бұл көрсеткіштерді тиісінше 4-5 грамм және 20-25 грамм деңгейінде ұстауды көздейді.
Жаңа стандарт аясында әртүрлі жас топтарына арналған үш үлгілік мәзір әзірленген. Олар таңғы ас, түскі ас және қажет болған жағдайда бесін асын қамтиды.
Жас ерекшеліктеріне қарай, 6-10 жастағы оқушыларға арналған мәзірдің калориясы 1800–2000 ккал, 11-14 жастағыларға 2200–2500 ккал, ал 15-17 жастағыларға 2500–3000 ккал көлемінде. Күнделікті мәзірде міндетті түрде ақуыз көздері — ет, балық, жұмыртқа мен бұршақ тұқымдастар (күніне 80-120 г), сүт өнімдері (200-300 мл сүт немесе йогурт), сондай-ақ 200-300 грамм көкөніс және 100-150 грамм жеміс қарастырылған. Мәзірге жергілікті өнімдер басым енгізіледі. Ауыл шаруашылығы министрлігінің есебінше, бұл импортты қысқартып, сатып алу шығындарын 10-15%-ға азайтады.
Алайда, жаңа стандарттарды енгізуде бірнеше күрделі мәселе туындауда.
Біріншіcі — қаржылық қиындықтар. Білім және ғылым министрлігінің мәліметінше, 2024 жылы бір оқушыға арналған орташа мектептегі түскі ас құны 500-700 теңге болған. Ал жаңа мәзірді іске асыру үшін бұл соманы 20–30%-ға арттыру қажет. Бұл дәнді ұн (әдеттегі ұннан 15% қымбат), жаңа көкөніс пен жеміс (консервілерден 10–20% қымбат) сияқты сапалы өнімдердің бағасына байланысты.
2025 жылы мектеп тамақтануына арналған жалпы бюджет 150 млрд теңгені құрап отыр: оның 70%-ы республикалық, 30%-ы жергілікті бюджеттерден бөлінеді. Қосымша шығындарды өтеу үшін жеке инвестициялар тартылып, мемлекеттік сатып алулар оңтайландырылады.
Екіншіcі — ұйымдастырушылық мәселе. Өңірлік денсаулық сақтау басқармалары үлгілік мәзірлерді жергілікті жағдайға бейімдеуі керек. Бұл үшін ата-аналар комитеттері, жеткізушілер және мектеп әкімшілігімен келісу қажет. Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитетінің дерегінше, 2024 жылы еліміздегі мектептердің тек 60%-ы санитарлық талаптарға сай асханамен қамтылған. Қалған 40%-ы ас үй жабдықтарын жаңартуды қажет етеді. Бұл мақсатқа 2025-2026 жылдары 20-30 млрд теңге көлемінде қосымша инвестиция керек. Сонымен қатар, мектеп асханаларының қызметкерлері жаңа талаптарға сай тағам әзірлеу бойынша оқытылуы тиіс. 2025 жылы 15 мың аспаз бен диетолог дайындалады. Бұл-ел бойынша барлық мектеп тамақтану қызметкерлерінің 80%-ын құрайды.
Үшіншісі -әлеуметтік тосқауыл. Оқушылар мен ата-аналар көмірсуы мен майы көп дәстүрлі тағамдарға үйреніп қалған. Сондықтан мәзірдің өзгеруін бәрі бірдей қолдай бермеуі мүмкін. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 2024 жылғы зерттеуіне сәйкес, оқушылардың 65%-ы көкөніс пен дәнді өнімдерге қарағанда тәтті сусындар мен бәліштерді ұнатады. Осыған байланысты Денсаулық сақтау министрлігі ата-аналарға арналған дәрістер мен балаларға арналған шеберлік сабақтарын қамтитын ақпараттық науқан өткізбек. Бұл шараларға 2025 жылы 500 млн теңге бөлінді.
Жаңа стандарттардың тиімділігі олардың орындалуын бақылауға байланысты. Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитеті мектеп асханаларын жылына кемінде екі рет тексеріп тұрады. 2024 жылы тексерілген мектептердің 25%-ында санитарлық талаптар бұзылғаны анықталған, соның ішінде-жарамдылық мерзімі өткен өнімдер мен сақтау ережелерінің сақталмауы. 2025 жылы бұл бақылауды күшейту мақсатында цифрлық мониторинг жүйесі енгізіледі. Ол өнім сапасын және мәзірдің стандарттарға сәйкестігін нақты уақыт режимінде бақылауға мүмкіндік береді. Пилоттық жоба Алматы мен Астанада 200 мектепті қамтып басталып кетті, ал 2027 жылға қарай бұл жүйені бүкіл ел бойынша кеңейту жоспарланған.
Халықаралық тәжірибе мұндай бастамалардың тиімділігін растайды. Мысалы, Финляндияда 2004 жылдан бастап мектеп тағамдарына қатаң стандарттар енгізілгелі бері, 2020 жылға дейін балалар арасындағы семіздік 15%-дан 9%-ға дейін азайған. Жапонияда мектептегі тамақтану қант пен тұзы аз теңгерімді тағамдарға негізделгендіктен, балалар арасындағы 2-типті қант диабеті 1%-дан аспайды. Қазақстан осындай оң тәжірибелерге сүйене отырып, ұқсас нәтижеге қол жеткізуді көздеп отыр. Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығының болжамынша, егер барлық стандарттар толық енгізілсе, 2030 жылға қарай артық салмағы бар балалардың үлесі 8%-ға, ал семіздікке шалдыққандар 3%-ға дейін төмендеуі мүмкін.
Қорытындылай келе, мектептегі жаңа тамақтану стандарттарын енгізу елдің болашағына салынған ұзақмерзімді инвестиция. Бұл реформаның табысты болуы мемлекет, жергілікті органдар, мектептер мен қоғамның бірлескен іс-әрекетіне байланысты. Қаржылық, ұйымдастырушылық және әлеуметтік кедергілерге қарамастан, созылмалы ауруларды азайту және салауатты тамақтану әдеттерін қалыптастыру үшін бұл бастама өз жемісін береді. Тек қаржы емес, қоғамдық сана мен көзқарас өзгеруі осы реформаның тұрақтылығын қамтамасыз ететін басты фактор болмақ.
