Қазіргі таңда баспана мәселесі – жастар үшін ең өзекті тақырыптардың бірі. Арманындағы жайлы үйге қол жеткізу жолында талай жас сан алуан қиындықпен бетпе-бет келеді. Тұрғын үй бағасының шарықтауы, бастапқы жарнаның ауыртпалығы, несиеге қабілеттілік пен мемлекеттік бағдарламалардың талаптары – бәрі де олардың өмірлік жоспарларына ықпал етеді. Осы мәселенің мән-жайын саралап, шешімін іздеу мақсатында Жылжымайтын мүлік нарығының тәжірибелі сарапшысы Эльмира Рахымжанмен әңгімелестік .
El.kz: Қазіргі таңда елімізде жастардың баспана алу мәселесі қаншалықты өзекті?
Эльмира Рахымжан: Бұл мәселе жастар үшін аса өзекті әрі өткір тақырыптардың бірі деп айта аламын. Көптеген жасөспірім 18-ге толып, мектепті бітірген соң, армандарымен үлкен қалаға аттанады. Олар өз өмірін өзгертіп, табысты болуды, жақсы жағдайға жетуді мақсат тұтады. Бірақ ауылдан немесе кішігірім қалалардан келген жастардың көпшілігінің алдында бір кедергі тұрады. Олар әке-шешесінен пәтер немесе тұрғын үйді мұраға алмайды. Осы себепті, жаңа ортаға келген соң жастар міндетті түрде пәтер жалдауға мәжбүр болады.
Мәселен, Алматы, Астана, Шымкент секілді ірі қалаларда баспана құны өте қымбат. Әсіресе Алматы қаласында тұрғын үй бағасы қол жетпес деңгейде тұр. Қиын жағдайға тап болған жастар жалғыз пәтерді жалға алу мүмкіндігі болмағандықтан, бірнеше адам бірге тұруға мәжбүр болады. Бұл да өз кезегінде олардың тұрмыс сапасына, жеке кеңістік алуына кері әсерін тигізеді. Сондықтан жастардың баспана мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі екені анық.
El.kz: Сіздің ойыңызша, жастар үшін үйлі болудың басты кедергілері қандай?
Эльмира Рахымжан: Үй алу жолында жастардың алдында бірнеше басты кедергі бар және олар бір-бірімен тығыз байланысты. Бірінші және ең үлкен кедергі – бастапқы жарнаның жоғары болуы. Қазіргі таңда баспана алу үшін жиі талап етілетін 20%-дық бастапқы жарнаны жинау жастар үшін өте қиын. Әсіресе ірі қалаларда, мысалы, Алматыда, алғашқы жарна 5-7 миллион теңгеге дейін жетуі мүмкін. Бұл қаражатты жинау қиынға соғады, себебі көптеген жастар пәтер жалдап тұрады және қалған қаражат күнделікті тұрмыстық шығындарға кетеді. Демек, алғашқы жарнаны жинауға мүмкіндігі аз болады.
Екінші кедергі – тұрақты табыстың болмауы. Көптеген жастар тұрақты жұмысқа орналаспаған, бір ай жұмыс істеп, келесі айда басқа компанияға ауысып жүреді. Тіпті тұрақты жұмысы бар жастардың да табысы кейде жеткіліксіз болып жатады. Осы себепті, алғашқы жарнаны жинау және ипотека алуға дайын болу қиын. Жастар көбіне пәтерді бірнеше адам болып жалдап тұрады, бұл да олардың қаржылық жағдайына әсер етеді.
Үшінші маңызды кедергі – банктердің жоғары пайыздық мөлшерлемелері. Бұл фактор жастардың ипотека алуын қиындатады және қарыз алу мүмкіндігін төмендетеді.
Төртінші кедергі – мемлекеттік бағдарламалардың шектеуі. Көптеген баспана бағдарламалары жас отбасыларға бағытталған, яғни бойдақ жастарға арналған мүмкіндіктер аз. Мысалы, отбасылы жастар балалары болған жағдайда баллдық жүйеде артық ұпай жинайды да, бірінші кезекте олар баспана алады. Ал бойдақ жастар осындай басымдыққа ие болмағандықтан, тұрғын үй алу мүмкіндігі азаяды.
El.kz: Жастардың баспанамен қамтылуында жалдамалы пәтерлер қандай рөл атқарады?
Эльмира Рахымжан: Жалдамалы пәтерлер жастарға уақытша баспана мәселесін шешуде аса маңызды рөл атқарады. Бұл пәтерлер олардың бастапқы жарнаны жинауына үлкен мүмкіндік береді. Себебі мемлекеттік жалдамалы пәтерлер үшін ай сайынғы төлем өте төмен – шамамен 15 мың теңге ғана. Бұл қазіргі нарықтағы жағдаймен салыстырғанда айтарлықтай арзан.
Мысалы, Алматы қаласындағы нарықтағы бір бөлмелі пәтерді жалдау құны айына шамамен 200 мың теңгеге дейін жетеді. Ал мемлекеттік жалдамалы пәтерлер үшін ай сайын тек 15 мың теңге төлей отырып, жастардың бюджеттерінде 100-150 мың теңгеге дейін үнемдеу мүмкіндігі пайда болады. Бұл қаржы олардың алғашқы жарнаны жинауға немесе күнделікті шығындарын жабуға жұмсалуы мүмкін.
Қазақстанның ірі қалаларында – Астана, Алматы, Шымкентте 2025 жылға дейін жастарға жалдамалы пәтерлер салу жоспарланып отыр. Бұл шара жастарды баспанамен қамтамасыз етуге және олардың қаржылық жағдайын тұрақтандыруға бағытталған.
Нарықтық бағамен пәтер жалдап жүрген жастардың көбінің қалтасында қосымша қаржы қалмайды, себебі олардың барлық табысы пәтер төлемі мен күнкөріс шығындарына кетеді. Қаржылық сауаттылығы төмен жастар кейде қажет емес кредиттерге кіріп кетуі мүмкін. Ал мемлекеттік жалдамалы пәтерлерде тұру жастарға экономикалық тұрғыдан жеңілдік беріп, қаржысын жинауға, өз алдына өмір сүруге мүмкіндік жасайды.
Сурет: кейіпкердің жеке мұрағатынан
El.kz: Мемлекет тарапынан жалдамалы пәтер бағдарламалары қаншалықты қолжетімді және тиімді?
Эльмира Рахымжан: Мемлекеттің тарапынан жастарға арналған жалдамалы пәтер бағдарламалары бар және олар әрбір жас азамат үшін тиімді болып есептеледі. Мысалы, жұмыс істейтін жастарға сатып алу құқығынсыз 3 жылға келісімшартпен жалға берілетін пәтерлер қарастырылған. Бұл бағдарлама аясында жастар өздері тұратын пәтерді нарықтық бағадан әлдеқайда арзан бағада пайдалана алады. Осы арқылы олар қосымша қаржыларын алғашқы жарна ретінде жинауға мүмкіндік алады. Бұл – бағдарламаның ең үлкен тиімділігі.
Алайда, қолжетімділік мәселесіне келетін болсақ, мұнда әлі де шектеулер бар. Мысалы, «Жұмыс істейтін жастарға сатып алу құқығынсыз жалға берілетін пәтер» бағдарламасы аясында жұмыс істейтін жастарға жалдамалы пәтерлер ұсынылады, бірақ оған қатысу үшін бірқатар талаптар қойылған. Сол талаптар көбіне жастардың біраз бөлігіне кедергі болады.
Біріншіден, жас шегі бар: қатысушылардың жасы 35-тен аспауы қажет. Екіншіден, табыс деңгейі – соңғы 6 айда кемінде ай сайынғы табысы 40 МРП, 2025 жылғы айлық есептік көрсеткішпен 157 280 теңгеден төмен болмауы тиіс. Сонымен қатар, осы бағдарламамен пәтер алу үшін сол қалада соңғы 3 жыл бойы тұрақты тіркелген болуы шарт. Бұл да жастардың басым бөлігіне қолайсыз талап болып отыр.
Тағы бір талап – өтініш берушінің, жұбайының, балалары (бар болса) апатты жағдайда тұрған, құлау қаупі бар тұрғын үйлерді қоспағанда, соңғы 5 жылда жеке баспанамен иеленбеген болуы керек. Осы шарттар мен талаптар кейде жастарға бағдарламаға қатысу мүмкіндігін шектейді.
El.kz: Уақытша жалдамалы пәтерден тұрақты баспанаға өту үшін қандай қаржылық жоспар құруды ұсынар едіңіз?
Эльмира Рахымжан: Бұл өте маңызды сұрақ. Үй алу – өмірдегі үлкен мақсаттардың бірі, сондықтан оған жүйелі түрде дайындалу керек. Менің кеңесім – алдымен нақты қаржылық жоспар құрудан бастау керек.
Біріншіден, арнайы жинақ шотын ашу қажет. Мысалы, «Отбасы банк» сияқты мекемелерде жинақ шот ашып, сол шотқа тұрақты түрде қаражат салуды әдетке айналдыру керек. Бұл – қаржыны жүйелі жинаудың ең тиімді жолы.
Екіншіден, өзіңіздің бюджетті нақты құруыңыз қажет. Ай сайынғы табыс пен шығындарды мұқият есептеп, қажетсіз шығындарды қысқартып, үнемдеуге басымдық беру маңызды. Артық ақшаңызды жинақ шотына салу арқылы болашақтағы алғашқы жарнаға дайындала аласыз.
Үшіншіден, қосымша табыс көздерін қарастырған жөн. Қазіргі таңда жастар үшін қосымша табыс табудың көптеген мүмкіндіктері бар: фриланс, онлайн жұмыс, мобильді қосымшалар жасау, ассистент қызметтерін атқару арқылы қосымша қаржы табуға болады. Бұл қосымша табыс болашақ баспанаға жол ашу үшін маңызды.
Сонымен қатар, мемлекеттік жеңілдетілген ипотека бағдарламаларына үнемі назар аудару керек. Мұндай бағдарламалар жастарға қаржылық жеңілдіктер мен жеңілдетілген шарттар ұсынып, баспана алу мүмкіндігін арттырады.
Ең бастысы – үй алу процесін асығыс қадам ретінде қарамау. Бұл ұзақ мерзімді, жоспарлы жұмыс. Қаржылық сауаттылықты арттырып, ипотека мен қаржылық міндеттемелерді дұрыс түсіну қажет.
El.kz: Жастар үшін қандай бағдарламалармен үй алу тиімді?
Эльмира Рахымжан: Қазақстанда жастарға арналған бірнеше тиімді ипотекалық бағдарламалар бар. Оларды өңірлерге және жас ерекшеліктеріне қарай бөлуге болады, осы орайда негізгі бағдарламаларға жеке тоқталып өтейін.
Бірінші – «Елорда жастары» бағдарламасы. Бұл бағдарлама 35 жасқа дейінгі жастарға арналған. Негізгі ерекшелігі – 5% төмен пайыздық мөлшерлемемен берілуі. Несие мерзімі максималды 25 жылға дейін созылуы мүмкін, ал алынатын кредиттің ең жоғарғы сомасы 18 миллион теңгеге дейін.
Екінші – «Алматы жастары» бағдарламасы. Бұл да 35 жасқа дейінгі жастарға бағытталған және 5% мөлшерлемемен несие ұсынады. Бағдарлама аясында алғашқы және екінші нарықтан үй алуға болады. Несие лимиті – 20 миллион теңгеге дейін.
Үшінші – «Абай жастары» бағдарламасы (Абай облысы, Семей қаласы тұрғындары үшін). Мұнда 18-ден 35 жасқа дейінгі жастарға несие беріледі, пайыздық мөлшерлемесі – 6%. Максималды несие сомасы – 10-15 миллион теңге аралығында, ал несиенің мерзімі 19 жылға дейін беріледі. Бұл бағдарламаға қатысу үшін, ең аз дегенде бір жыл ресми түрде жұмыс істеген болуы шарт. Несиені ала алатындар қатарына журналистер, бюджет мекемелерінің қызметкерлері, мәдениет пен спорт саласындағы мамандар кіреді.
Төртінші – «Жас отбасы» бағдарламасы. Бұл бағдарлама жас отбасыларға бағытталған және бастапқы жарна 50 пайыз болған жағдайда 6% мөлшерлемемен несие алуға мүмкіндік береді. Несие мерзімі 6-9 жыл аралығында беріледі. Үйді алғашқы нарықтан алсаңыз, ақша тек үй сатып алуға беріледі. Ал екінші нарықтан алсаңыз, үй сатып алу немесе жөндеуге ақша алуға болады. Сондай-ақ, егер үй салу мақсатында несие алынса, онда жер учаскесін сатып алу шығындары да несие сомасына кіреді. Яғни жер учаскесі мен үй сатып алу бірге қамтылады.
Бұл бағдарламаға қатысу үшін ерлі-зайыптылардың біреуіне немесе екеуіне бірдей «Отбасы банкінде» депозит ашып, кемінде бір жыл бойы тұрақты түрде қаражат жинауы шарт.
El.kz: Жастардың пәтер таңдауда, келісімшарт жасауда жиі жіберетін қателіктері қандай?
Эльмира Рахымжан: Бұл сұрақ өте орынды. Бүгінде көптеген жас азаматтар баспана жалдауға немесе сатып алуға шешім қабылдаған кезде кейбір маңызды нәрселерді ескере бермейді. Сол себепті жиі кездесетін қателіктерге тоқталып өтейін.
Бірінші – құжаттарды толық тексермеу.
Жастар көбіне пәтердің заңды иесі кім екенін, меншік құқығының бар-жоғын, тұрғын үйдің таза заңдық мәртебесін тексермей-ақ келісімге келіп жатады. Мысалы, пәтер бірнеше адамның атына рәсімделуі мүмкін немесе оған сот арқылы тыйым салынған болуы мүмкін. Мұндай жағдайлар кейін үлкен дау-дамайға ұласып, жалдап тұрған пәтерінен қуылып қалуға дейін апарады.
Екінші – келісімшартты мұқият оқымау.
Көптеген жас келісімшарттың әр жолын оқып, түсінбей жатып қол қоя салады. Бұл өте қауіпті. Келісімшартта жалдау мерзімі, айыппұл санкциялары, алдын ала ескертусіз пәтерден шығару шарттары сияқты маңызды тармақтар болуы мүмкін. Осындай баптарды толық түсінбей қол қою кейін өкінішке алып келеді.
Үшінші – бюджетті дұрыс жоспарламау.
Жастар кейде тек жалдау құнын ғана есептеп, басқа шығындарды ескермей жатады. Коммуналдық төлемдер, интернет, жөндеу жұмыстары, кепіл ақша сияқты қосымша шығындар бар екенін ескеру керек. Осының бәрі ескерілмеген жағдайда, жастар ай соңында қаржылық қысымға түсіп, тіпті төлемдерден кешігіп қалуы мүмкін.
Төртінші – қаржылық сауатсыздық және кредиттік жүктеменің ауырлығы.
Қаржылық жоспардың болмауы – ең үлкен мәселелердің бірі. Көптеген жас микрокредиттік ұйымдардан немесе банктерден оңды-солды несие ала береді. Кредит тарихы бұзылады, төлемдер көбейеді, сөйтіп жалдау ақысына ақша жетпей қалуы мүмкін. Мұндай жағдайлардан кейін жастардың баспана алуға деген мүмкіндігі де шектеліп қалады.
Бесінші – мамандардан кеңес алмау.
Жастар көбіне заңгер, риэлтор сияқты мамандардың көмегіне жүгінбей, өз беттерінше шешім қабылдап жатады. Бұл да үлкен қателік. Себебі кәсіби маман пәтердің заңды жағын тексеріп, келісімшартты дұрыс жасауға көмектеседі. Ең болмаса, жалдауға кіріспес бұрын тәжірибелі адамнан кеңес алған дұрыс.
Қорыта айтқанда, пәтер таңдау мен келісімшартқа қол қою – жай ғана рәсім емес. Бұл – үлкен жауапкершілікті талап ететін маңызды қадам. Сондықтан жастарға әрбір шешімді ойланып барып жасауға, заңды және қаржылық сауаттылықты арттыруға кеңес беремін.
El.kz: Жастардың баспана мәселесін жүйелі түрде шешу үшін қандай тетіктер қажет?
Эльмира Рахымжан: Жастардың баспанаға қол жеткізу мәселесін жүйелі шешу үшін ең алдымен мемлекет тарапынан ұсынылатын жеңілдетілген ипотекалық бағдарламалардың санын арттыру қажет. Сонымен қатар, сол бағдарламалар шеңберінде алғашқы жарна көлемін азайту – үйлі болуды армандайтын жас азаматтар үшін үлкен қолдау болар еді. Себебі жастар үшін бастапқы капитал жинау – ең күрделі кезеңдердің бірі.
Әрбір жас өз баспанасында өмір сүре алса, бұл тек жеке адамның жағдайын жақсартып қана қоймай, қоғамның өмір сүру сапасын да арттырады. Өйткені тұрақты тұратын үйі бар азамат – өзін сенімді сезінеді, еңбекке ынтасы артады, өмірлік мақсаттарына анық әрі сенімді қадам басады.
Сонымен қатар, қазіргі таңда жастарға арналған түрлі мемлекеттік бағдарламалар бар болғанымен, олардың талаптары мен шарттары өте шектеулі. Көптеген жас осы бағдарламаларға қатыса алмайды, себебі кейбір талаптар олардың өмірлік немесе қаржылық жағдайына сәйкес келмейді. Мәселен, жасының шектен асып кетуі, белгілі бір қалада тіркеудің болмауы, не болмаса табысының жеткіліксіздігі – бәрі осы мүмкіндіктен айыратын факторлар.
Сондықтан мемлекеттік тұрғын үй бағдарламаларын қайта қарастырып, олардың талаптары мен шарттарын жеңілдету – жастардың баспана мәселесін нақты әрі жүйелі шешуге жол ашады. Қысқасы, бүгінгі жас – ертеңгі ел тірегі десек, оларға үйлі болуға жағдай жасау – мемлекет үшін маңызды әрі стратегиялық қадам болуы тиіс.
El.kz: Сұхбатыңызға рахмет!
