Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылданғанына – 30 жыл. Бұл – еліміздің тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуына негіз болған, саяси, әлеуметтік және құқықтық жүйенің тірегі саналатын аса маңызды, тарихи құжат. Ата заңымыздың түпнұсқасы бүгінде Президент Архивінде сақталған. Осы орайда біз Конституцияның сақталу тәртібі туралы мекеме директоры Әлия Мұстафинамен сұхбаттасқан едік.
– Әлия Құсайынқызы, Конституцияның түпнұсқасы мен басқа да маңызды құжаттардың сақталуына қандай талаптар қойылады?
– 1995 жылғы Конституцияның түпнұсқасы көп жыл бойы Алматыдағы Архив ғимаратында сақталып келді. Биыл Президент Архивінің Астанаға көшуіне байланысты бұл бірегей тарихи құжат та өзге құжаттармен елордаға жеткізілді. Қазіргі таңда ол әлемдік стандарттарға толық сәйкес келетін заманауи ғимаратта сақталып отыр. Бүгінгі таңда Архив қоймалары климатты автоматты түрде реттейтін жүйелермен жабдықталған. Мұнда температура мен ылғалдылық үнемі бір деңгейде болады.
Мұндай ұлттық жәдігерді сақтау қырағы жауапкершілік жүктейді. Осы мақсатта жаңа ғимаратта құжаттарды қалпына келтіру және сақтауға арналған заманауи зертхана жұмыс істейді. Архившілер алдымен әр құжаттың жағдайын бағалап, тозу үдерісін тоқтату үшін консервациялық жұмыс жүргізеді. Қажет болған жағдайда қауіпсіз әрі жаңа технологиялармен толыққанды реставрация жасалады. Мұнда архившілердің тынымсыз еңбегін ерекше атап өтуге тұрарлық.
Қазіргі таңда архивтің келбеті мүлде жаңарған. Бұл көпшілік елестететіндей, қағаздар қораптарға салынып, шаң басып жататын орын емес. Қазір архившілер әрбір құжаттың сақталу жай-күйін тұрақты түрде тексеріп отырады. Осы тәсіл арқылы біз кез келген өзгерісті дер кезінде анықтап, шұғыл шаралар қабылдай аламыз.
– Конституцияның түпнұсқасын отандастарымыз көре ала ма? Архивте мемлекет құру тарихына қатысты тағы қандай маңызды құжаттар сақталған?
– Архив қорында егемендік пен мемлекет құру жолындағы басты құжаттар жинақталған. Олардың қатарында 1995 жылғы Конституцияның түпнұсқасы, Тәуелсіздік кезеңіндегі заңдар мен конституциялық актілер, Мемлекет басшысының Жарлықтары мен Өкімдері, мемлекеттік құрылыс, қорғаныс, экономика, әлеуметтік сала, мәдениет, білім, денсаулық сақтау мәселелеріне қатысты материалдар бар.
Зерттеушілердің қызығушылығын тудыратын деректердің бірі – азаматтардың Президент атына жазған хаттары мен түрлі ұжымдардың өтініштері. Бұған қоса Конституцияның халықаралық деңгейде мойындалғанын дәлелдейтін материалдар да сақталған.
Архив қорында сондай-ақ Конституциялық соттың да материалдары бар. Бұл орган Конституцияның үстемдігін қамтамасыз етіп, негізгі құқықтарды қорғау бағытында шешімдер қабылдайды. Оның құжаттары бүгінгі конституциялық дамуды зерделеуде маңызды дереккөзге айналып отыр.
Биыл Конституцияның 30 жылдығына орай Президент Архивінде «Конституция – демократияның маңызды институты» атты тарихи-құжаттық көрме ұсынылады. Онда Конституцияны әзірлеу барысына қатысты жобалар, сараптамалық қорытындылар, аналитикалық жазбалар, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың ұсыныстары қойылады. Бұл құжаттармен танысуға ниетті зерттеушілер Архивке жазбаша түрде өтініш жолдай алады.
– Бүгінде архив ісін цифрландыру белсенді жүргізіліп жатқаны белгілі. Осы орайда Конституцияның түпнұсқасы цифрлық форматқа көшірілген бе?
– Иә, 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының түпнұсқасы, сондай-ақ оған қатысты жобалар, сараптамалық қорытындылар мен талқылау материалдарының барлығы цифрлық форматқа көшірілген. Жалпы алғанда, Архивте сақталған құжаттардың басым бөлігі электрондық форматта зерттеушілерге оқырман залындағы ақпараттық жүйе арқылы қолжетімді.
Сонымен қатар біз тұрақты түрде тақырыптық көрмелер ұйымдастырып, зерттеушілерге құжаттарымызды таныстырамыз. Конституцияға қатысты электрондық көшірмелер мен құжаттық шолулар Архивтің ресми сайтындағы «Виртуалды көрмелер» бөлімінде жарияланған.
– Конституцияның 30 жылдығына орай Архивте қандай іс-шаралар ұйымдастырылды?
– Конституция күні – жай ғана мемлекеттік мереке емес, ол қоғамымыздың негізін қалаған іргелі қағидаттарды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудің айрықша рәмізі. Биылғы мерейтойға орай Президент Архиві еліміздің негізгі заңының мән-маңызын, оның құқықтар мен бостандықтардың, заң үстемдігінің кепілі ретіндегі рөлін айшықтайтын бірқатар іс-шараны ұйымдастырды.
«Конституция – демократияның басты институты» атты тақырыпта дөңгелек үстел өтті. Іс-шара гибридті форматта ұйымдастырылып, оған Қазақстан Конституциялық сотының өкілдері, Франция ұлттық архивінің мамандары, Сорбонна-Қазақстан институтының ғалымдары, заңгерлер, архившілер мен тарихшылар қатысты. Өйткені конституциялық құқық пен архив ісі сырттай бөлек көрінгенімен, өзара тығыз байланысты. Конституция мемлекеттің қоғам алдындағы уәдесі болса, архив – сол уәденің орындалуының айғақ куәсі. Заңдар қалай жүзеге асқанын, мемлекеттік институттар қалай жұмыс істегенін, халық тағдырына әсер еткен шешімдердің қалай қабылданғанын архив құжаттары дәлелдеп береді. Конституция ақпарат алу құқығын жария етсе, ашық архивтер – осы құқықтың шынайы көрінісі. Конституция әділ сотты кепіл етсе, архив құжаттары тарихи әрі құқықтық әділеттілікті қалпына келтіруге жиі негіз болады.
Сонымен қатар мерейтой аясында тарихи-құжаттық көрме ашылды. Онда конституциялық нормалардың қалыптасуы мен жүзеге асуын, тәуелсіз Қазақстандағы мемлекеттік институттардың қызметін бейнелейтін бірегей архив құжаттары ұсынылады.
Бұл мерейтойлық іс-шаралар халықаралық диалог пен тәжірибе алмасуға, қоғамда конституциялық құндылықтарды нығайтуға жол ашады деп сенеміз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Дана МЫРЗАҚАДІР,
«Egemen Qazaqstan»
