Ғылым және жоғары білім министрлігінің «Болашақ» халықаралық бағдарламасы аясында АҚШ-тың Калифорния университетінде тағылымдамадан өтіп жатқан ғалымдарымыз Калифорния штатында туып, өмір сүрген жазушылардың мұражай-үйлеріне сериялық ғылыми экспедицияға барып жүр. Бұл жолғы сапарымызда белгілі жазушы, Нобель сыйлығының лауреаты Джон Стейнбектің туған топырағына табан тіредік.
Джон Стейнбек – ХХ ғасырда өмір сүрген әйгілі америкалық қаламгер, қарапайым адамдардың тағдырын шығармаларына арқау етіп, шебер суреттеген реалист жазушы. Нобель сыйлығын алғанда комиссия оның шығармалары туралы: «Ол әрқашан әділдікке ұмтылып, шынайы сезімді бейнелеу арқылы америкалық армандар мен адамгершілік идеяларды көркем суреттей білді. Шындықты көркемдік қуатпен жеткізе білгені үшін марапатталады», деген негіздеме жазған. Қаламгер әлеуметтік әділетсіздік, кедейлік, үміт пен күрес тақырыптарын қамтыған. Бұл мәселелер жазушы шығармаларынан жиі көрініс тапқандығы соншалық, Федералдық тергеу бюросы (FBI) жазушыны бақылауға алып отырған. Ол Голливудта жұмыс істеген, бірнеше сценарий жазып, кітаптары бойынша көптеген фильм түсірілген.
Даңқты суреткер АҚШ-тың Калифорния штаты, Салинас қаласында 1902 жылдың 27 ақпанында дүниеге келген. Стейнбектің көптеген шығармасына арқау болған бұл шағын қала – Калифорнияның орталық жағалауында орналасқан, ауыл шаруашылығы жақсы дамыған аймақтардың бірі. Ол бұл жерді «Салинас аңғары» деп атап, табиғатын шебер сипаттаған, бірнеше шығармасына арқау еткен. Олардың ішінде «Қаһар жүзімі» (The Grapes of Wrath), «Эдемнің (Жұмақтың) шығысы» (East of Eden), «Тышқандар мен адамдар туралы» (Of Mice and Men) шығармалары бар.
Джон Стейнбектің қолданған заттары
Біздің алғашқы тоқтаған жеріміз Салинас қаласының орталығында орналасқан Джон Стейнбекке арналған Стейнбек ұлттық орталығы (National Steinbeck Center) болды. Бұл жер Америка Құрама Штаттарындағы бір ғана авторға арналған ең үлкен танымдық және білім орталығы саналады. Себебі мұнда жазушының өмірі мен шығармашылығы, мұрасы туралы ақпарат беріп қана қоймай, көптеген арнайы бағдарлама мен іс-шара өткізіледі. Олардың біріншісі «Стейнбек жас авторлар» (Steinbeck Young Authors) бағдарламасы – Стейнбек ұлттық орталығы ұйымдастыратын, орта мектеп оқушыларына арналған тегін бағдарлама. Жиырма жылдан астам уақыт ұйымдастырылып келе жатқан бағдарлама оқушылардың сауаттылығын дамытып қана қоймай, олардың жазуға деген сүйіспеншілігін кішкентай жүректеріне ұялатып, шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге ықпал етіп отыр. Бағдарлама аясында жыл сайын жоғары сынып оқушыларына «Жазу күні ( Day of Writing)» ұйымдастырылады. Бұл іс-шарада арнайы таңдалған оқушылар тәжірибелі жазу жаттықтырушыларынан жеке сабақ алу мүмкіндігіне ие болады. Сабақтар оқушыларға шеберліктерін шыңдап, шығармаларын жетілдіруге баға жетпес бағыт-бағдар береді.
«Көпқырлы оқыту тәжірибесі» бағдарламасы 6–8-сынып оқушыларының эссе жазуға қызығушылығын арттыруға бағытталған. Сонымен қатар бағдарламада жазуды енді бастап келе жатқан жас қаламгерлер кең ауқымды стильде, соның ішінде баяндау, фэнтези, поэзия сынды түрлі жанр арқылы ойлары мен сезімдерін еркін жеткізуге мүмкіндік алады.
Стейнбек ұлттық орталығы
«Жетістіктерді тойлау, марапаттау және болашаққа көзқарас» бағытындағы жұмыста ұлттық Стейнбек орталығы жаңа таланттарды дәріптеп, іріктеп алынған шығармалардың антологиясын басып шығарады. Оқушылардың жетістіктерін кең ауқымда таныстырып, жас қаламгерлерге «Fox Theater» сияқты беделді сахналарда марапаттау кешін ұйымдастырады. Бұл бағдарламалар жас таланттарды үнемі дамытуға ынталандырады, биылғы жетістіктер келешектегі одан да ауқымды табыстарға жол ашады дейді. Орталық жазуды әлі меңгермеген, балабақша жасындағы балалармен баратындарды да ескерген. Оларға Стейнбектің суреті және шығарма кейіпкерлерінің келбеті бейнеленген боямақ (раскраска) ұсынады. Бұның өзі кішкентай келушілердің де әдебиетпен алғашқы таныстығын қызықты әрі креативті етуге мүмкіндік береді.
Стейнбек ұлттық орталығы оқушыларға ғана емес, ересектерге де түрлі бағдарлама ұсынған. Мысалы, мұражай ісі, кітапхана саласында қызмет етуді қалайтын жас мамандарға тағылымдамадан өту мүмкіндігі қарастырылған. Тағылымдамадан өту тегін. Үміткерге қойылатын ең басты талап – Джон Стейнбек, оның әдебиеттегі орны, сондай-ақ Салинас қаласының тарихи контексі туралы базалық білімге ие болуға тиіс. Осы талапқа сай келсеңіз болды, тегін тағылымдамадан өте аласыз. Қандай керемет, жас мамандар үшін таптырмас үлкен тәжірибе.
Джон Стейнбек әлеміне экспедицияның келесі нүктесі Джонның туған және балалық шағы өткен үй болды. Бұл үй 1897 жылы салынған, Виктория дәуірі стиліндегі (Queen Anne style) сәнді үй. Стейнбек отбасы бұл үйді 1900 жылы сатып алып, сол жерде балалары өсіп-жетіледі. Бұл үй Стейнбек ұлттық орталығынан екі орам төмен орналасқан. Дәл осы үйде болашақ Нобель сыйлығының лауреаты екінші Джон Стейнбек дүниеге келіп, балалық шағын өткізеді. Үйдің жоғарғы қабатында жазушының алғашқы шығармалары дүниеге келген шағын бөлмесі бар. Жазушы осы үйде жүріп табиғатпен, еңбек адамдарымен етене танысып, өмір бойы жазуына арқау болған руханият іргетасын қалады. Ол бұл туралы өзінің естеліктерінде былай деп жазады: «Кішкентай кезімде анам үйдің терезесінен көрінетін егіс алқабына қарап тұрып: «Адам баласы осы жерден ғана шындық табады», дейтін. Сол сөз менің бүкіл өмірлік бағытымды айқындап берді». Яғни бұл үй – Стейнбек шығармашылығының қайнар көзі, оның өмір бойғы тақырыптарының негізі қаланған мекен.
Жертөлесінде «The Best Celler» атты Джон Стейнбектің кітаптары мен естеліктер дүкені жұмыс істейді. Біз де осы жерден қазақ тіліне аударылып, балалар мен жасөспірімдер сериясы бойынша «Мазмұндама» баспасынан жарық көрген «Тышқандар мен адамдар туралы» кітабының түпнұсқа тілде жазылғанын алдық.
«Қызыл пони» шығармасына қойылған ескерткіш
Ең қызығы, үй тарихи-мәдени нысан ретінде ғана сақталмаған, қазіргі таңда мұражай-мейрамхана ретінде қызмет етеді. 1973 жылы осы үйді «Valley Guild» ұйымы (Салинас аңғарының өнімдерін насихаттайтын, көркем аспаздықты бағалайтын сегіз іскер әйел құрған ұйым) сатып алып, мұқият жөндеуден өткізіп, 1974 жылы 27 ақпанда Джон Стейнбектің туғанына 72 жыл толған күні мейрамхана ретінде көпшілікке есігін ашты. Онда сейсенбіден сенбіге дейін түскі ас ұсынылады. Басқа күндері мұражай ретінде саяхатшыларды қарсы алады. Себебі үйдің қабырғаларындағы Стейнбек отбасына тиесілі суреттер мен естеліктер, өздері қолданған заттары қаз-қалпында сақталған және мейрамханаға ерекше сән беріп тұр. Тіпті тамақ ішуге келген адамдардың өзін жазушының өміріне тереңірек үңілуге мүмкіндік береді. Біздің экспедиция мүшелері үшін бұрын көрмеген, тың идеямен жасалған жазушы мұражайы болды.
Бұл мекеменің мейрамхана қызметін қоса атқаратындығына қарамастан, 1995 жылдың сәуір айында «E.Clampus Vitus» ұйымы үйді «Әдеби мұра нысаны» деп жарияласа, 2000 жылдың тамыз айында АҚШ-тың ұлттық тарихи орындары тізіміне енгізілді.
Осы мекемелер өз жұмысын мейрамханада жергілікті жаңа өнімдерден дайындалған тағамдарды ұсыну, отандық және шетелдік қонақтар үшін экскурсия ұйымдастыру, кітаптар мен кәдесыйлар сату арқылы жүргізеді. Тағы бір байқағанымыз, қызметкерлердің көбісі еріктілер екені таңғалдырды.
Стейнбек ұлттық орталығы мен тарихи үй-мұражайы – жазушыны таныстырумен ғана шектелмей, жас ұрпаққа шабыт беріп, шығармашылыққа баулитын орын. «Steinbeck Young Authors» бағдарламасы, «Жазу күні», марапаттау кеші, жас жазушылар антологиясы – бәрі Стейнбек рухын қазіргі қоғаммен байланыстырудың үлгі аларлық жарқын мысалы.
Тарихи үйде ашылған мейрамхана жергілікті мәдениетті дәріптеп, қонақтарға әдебиетпен рухани байланыс орнатуға мүмкіндік берген әлемдік деңгейдегі бірегей мәдени эксперимент. Олай дейтініміз бұл мекен бізге өткен мен бүгіннің тоғысқан, әдебиет пен қоғамның үндескен ортасындай көрінді. Сапар соңында Стейнбек әлемі әлі де болашақ ұрпақты ойлануға, жазуға және өзгертуге жұмыс істеп тұр деген ой түйдік.
Жаңагүл СӘМЕТОВА,
«Болашақ» бағдарламасының Калифорния университетіндегі стипендиаты, PhD
АҚШ, Девис
