Жақында Мәжіліс "Конституцияның 30 жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы" заңды қабылдады. Енді Қазақстанда 15 мыңнан астам қылмыскер мерзімінен бұрын бостандыққа шығуы мүмкін, деп хабарлайды inbusiness.kz сайты.
Ел тарихында сотталғандарға осымен оныншы рет амнистия жасалғалы тұр. Биыл жасалатын рақымшылық сан жағынан бұдан бұрын жариялағандарға қарағанда әлдеқайда көп. Осы тұста заңгер Айгүл Орынбектен "Рақымшылық жасау құқық бұзғандарға жеңілдік беріп қоймай ма?" деп сұрадық.
"Иә, жемқорлық сыбайластық өршіп тұрған елде бұл дұрыс сұрақ. Рақымшылық – жазаны жеңілдету. Бірақ бір нәрсені түсіну керек: рақымшылық – кешірім емес, мемлекеттің саяси шешімі. Заң бұзған адам жазадан толық құтылуы мүмкін. Ал біздегі жүйеде кейде жаза алғандардың ішінде – жеңіл құқық бұзғандар емес, әділетсіз сотталғандар да болады. Сондықтан бұндай шешім біреуге үміт, біреуге – әділетсіздік", – деді заңгер Айгүл Орынбек.
Оның сөзінше, бұл рақымшылықтың қоғам қауіпсіздігіне әсері екі түрлі болуы мүмкін.
"Егер дұрыс сұрыпталмаса – қауіпті қылмыскерлер бостандыққа шығып, халықтың үрейін ұлғайтады. Ал егер дұрыс сүзгіден өтсе – түрмеде отырған, бірақ қоғамға қауіп төндірмейтін адамдарға мүмкіндік беріледі. Бірақ мәселе мынада – бізде фильтрлеу жүйесі әлсіз. Сол үшін қоғамда әркез үрей болады", – деп атап өтті ол.
Бұған қоса "рақымшылықтан кейін сотталғандардың қайталап құқық бұзу қаупі бар ма" деген сұрақ туындайды.
"Өкінішке қарай, қайта қылмысқа бару – біздің статистикада жиі кездесетін нәрсе. Ресоциализация жоқ, жұмыс жоқ, стигма бар. "Сотталған" деген таңба паспортта тұрмаса да, қоғамда тұр. Ал рақымшылықпен шыққан адам егер бақылаусыз қалса, қылмысқа қайтып оралады", – деп есептейді сала маманы.
"Бұл шешім жәбірленушілердің құқығына әсер етпей ме?" деген сауалымызға сарапшы "егер әділетсіз сұрыптаулар болса, әсер ететінін" жасырмады.
"Жәбірленуші үшін – бұл екінші рет қиянат көру. "Мені ренжіткен адам босап шықты" деген қорқыныш – ауыр психологиялық соққы. Бізде жәбірленушінің құқығы көбіне ескерілмейді. Сондықтан рақымшылық берілсе, онымен бірге жәбірленушіге психологиялық көмек те қарастырылуы керек", – деді Айгүл Орынбек.
Заңгер рақымшылық ерекше саяси, гуманитарлық жағдайда берілетінін баса айтты.
"Мысалы, Тәуелсіздік мерейтойы, жаппай түрме саны көбейіп, бюджетке салмақ түскенде, әлеуметтік әділеттілік орнату үшін (мысалы, әйелдер, кәмелет жасына толмағандар үшін) жасалады. Тарихқа қарасақ, Қазақстанда рақымшылықтар бір жағынан түрмелерді босатты, артық шығын азайды. Бірақ екінші жағынан, қайта қылмыс жасағандар көбейді. Қоғамда "жазадан бәрібір құтыламын" деген сенімсіздік пайда болды. Яғни, рақымшылық әркез әділ шешім емес – бұл уақытша амал, ал тұрақты шешім – сот жүйесіне күрделі реформа қажет", – деп есептейді заңгер Айгүл Орынбек.
Бірі түрмеден босап шығады, енді бірінің жазасы жеңілдейді. Алдын-ала есептеулерге сәйкес, рақымшылық бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын 6 мың сотталған және пробация қызметінің есебінде тұрған 9 мың адамға қатысты болады. Мәжіліс депутаты Абзал Құспанның сөзінше, бұл Қазақстан тарихында жасалғалы тұрған оныншы рақымшылық екен.
"Бірақ бұның ішіне 2022 жылғы Қаңтар оқиғасына байланысты жариялаған рақымшылық кірмейді. Өйткені ол нақты бір оқиғаға байланысты мемлекет тарапынан жасалған рақымшылық актісі. Соңғы бірнеше жылмен салыстырып қарайтын болсақ, бұл жолғы рақымшылық акциясының ерекшелігі сол – әлдеқайда көп адам рақымшылыққа іліккелі отыр", – деді депутат.
Қазір 40 мыңнан астам адам түрмеде жазасын өтеп жатыр.
"Әрбір үшінші, тіпті одан да көп адамға осы рақымшылық актісі қолданылады. Соңғы төрт рақымшылық туралы айтайын. 2006 жылы Тәуелсіздік күніне байланысты 5579 адамға амнистия жасалған. 2012 жылы Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай – 3702 адам, 2016 жылы Тәуелсіздіктің 25 жылдығына орай – 5010 адам, 2021 жылы Тәуелсіздіктің отыз жылдығына орай 2 470 адамға рақымшылық қолданылған екен. Енді 15 мыңның үстіндегі адамға қолданылғалы отыр. Бұл жолғы рақымшылық заңының ерекшелігі сол – сан жағынан бұдан бұрын жарияланған рақымшылық заңдарына қарағанда әлдеқайда көп адамдар санын қамтып отыр", – деп атап өтті мәжілісмен.
Амнистия мемлекет қаражатының шамамен 5 млрд теңгесін үнемдейді деп күтіліп отыр. Күн сайын әр сотталған адамға 2,9 мың теңге жұмсалатын көрінеді.
Қара тізім
Рақымшылық бәріне бірдей жасалмайды. Амнистияға қолданылмайтын қылмыс атаулары да белгілі болды. Мәселен, жемқорлық қылмыстар үшін сотталғандар, террористік қылмыстар жасаған, экстремистік қылмыстар не экстремизм белгілері бар қылмыстар жасағандардың жазасы өзгеріссіз қалады. Бұл талап жазасын өтеу кезінде қасақана қылмыстар жасағандарға, кісі өлтіргендерге, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiргендерге, заңсыз аборт жасағандарға, адам зорлағандарға, адам ұрлағандарға және т.б. қылмыс жасағандарға да қатысты.
Бұдан басқа азаптаулар жасаған, қылмыстардың қайталануы немесе қауiптi қайталануы кезінде жаза тағайындалған, өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен бас бостандығынан айыруға ауыстырылған, сондай-ақ өмір бойына бас бостандығынан айыру тағайындалған, қылмыстық топ, ұйымдасқан топ құрамында қылмыстар жасағандар да рақымшылыққа ілінбейді.
