Экология – қоғамның айнасы. Ауаның ластануы, тұрмыстық қалдықтар мен заңнаманың орындалуы — мұның бәрі табиғат пен адамның өзара байланысын анық көрсетеді. Соңғы жылдары елімізде экологиялық бақылауды күшейту, цифрландыру және қоғамдық қатысуды арттыру бағытында нақты қадамдар жасалып келеді.
Осы орайда EL.KZ интернет порталына сұхбат берген Экологиялық реттеу және бақылау комитетінің төрағасы Ерболат Қожықов елімізде жүзеге асып жатқан «Таза Қазақстан» ұлттық бастамасының нақты нәтижелері, ірі кәсіпорындарға салынған айыппұлдар және заманауи цифрлық бақылау құралдары жайлы кеңінен әңгімелеп берді.
EL.KZ: Сіздің ойыңызша, қазіргі таңда Қазақстандағы ең өзекті экологиялық мәселе қайсы және оны шешу үшін қандай нақты қадамдар қажет?
Ерболат Қожықов: Бүгінгі күні еліміздегі ең өзекті экологиялық проблемалардың бірі — атмосфералық ауаның ластануы. Бұл мәселе тұрғындардың өмір сапасына тікелей әсер етіп, қоғамдық денсаулық пен экожүйенің тұрақтылығына қауіп төндіруде.
Ауаның сапасын бақылау жұмыстары бүгінде республика бойынша 69 елді мекенде орналасқан 170 арнайы бекет арқылы жүйелі түрде жүргізіліп келеді. Бұл бақылау бекеттері қоршаған орта жағдайына жедел әрі нақты бағалау жасауға мүмкіндік береді.
Өндірістік қалдықтардан туындайтын ластануға тосқауыл қою мақсатында, бірінші санаттағы ірі кәсіпорындарға Автоматтандырылған бақылау жүйесін (АСМ) енгізу міндеттелген. Қазіргі таңда 76 өндірістік нысан аталмыш жүйені орнатып, Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бірыңғай ақпараттық жүйесіне нақты деректерді тұрақты түрде ұсынып отыр.
Дегенмен, 2024 жылы АСМ орнату талабын орындамаған 36 кәсіпорынға жалпы сомасы 17,3 миллион теңге көлемінде айыппұл салынған. Бұл өз кезегінде кейбір нысандардың экологиялық жауапкершілігі әлі де жеткіліксіз екенін көрсетеді.
Экологиялық бақылау тетіктерін тиімді ету мақсатында, АСМ жүйелерінен алынған мәліметтерді құқықтық базаға интеграциялау көзделіп отыр. Атап айтқанда, Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекске тиісті толықтырулар енгізу мәселесі қаралуда. Мұндай өзгерістер қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманы күшейтіп, автоматтандырылған бақылау арқылы ластаушы субъектілерге нақты әрі әділ жауапкершілік жүктеуге жол ашады.
EL.KZ: Қазақстанда қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу қандай тетіктер арқылы жүзеге асады?
Ерболат Қожықов: Қазақстанда қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу Экологиялық кодекс пен Кәсіпкерлік кодекс негізінде жүргізіледі. Бұл салада жүйелі әрі жан-жақты тәсіл қалыптасқан, және ол бірнеше маңызды бағыт бойынша жүзеге асырылады.
Алдымен, мемлекеттік экологиялық бақылауға тоқталсам. Бұл бақылау үш негізгі формада жүргізіледі:
- нысанға бармай профилактикалық бақылау;
- нысанға барып профилактикалық бақылау;
- жоспарлы немесе жоспардан тыс тексерулер.
2024 жылдың өзінде министрлік тарапынан 1080 тексеру жүргізілді, оның ішінде 478-і ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарды қамтыды. Бұл тексерулер нәтижесінде 2404 әкімшілік құқық бұзушылық анықталып, 86,9 млрд теңге көлемінде айыппұл салынды. Оның 31,4 млрд теңгесі өндірілді, ал қалған бөлігі орындау сатысында.
Айқын мысал ретінде:
- «Каспий нефть» АҚ-на экологиялық рұқсатсыз қалдықтар жинағаны үшін 13,6 млрд теңге айыппұл салынды;
- «Норт Каспиан Оперейтинг Компани Н.В.» (NCOC) компаниясына рұқсат етілген шекті мөлшерден артық шығарындылар үшін 12,4 млрд теңге айыппұл белгіленді.
Екіншіден, рұқсат беру тетігі де экологиялық реттеудің маңызды бөлігі болып табылады. Бұл механизм экологиялық бағалау, мемлекеттік экологиялық сараптама жүргізу және экологиялық рұқсаттар беру арқылы жүзеге асырылады. Аталған процестерді ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі мен жергілікті атқарушы органдар (облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және елорданың әкімдіктері) жүргізеді.
Мақсат – кез келген жоспарланған қызметтің Қазақстан заңнамасына сәйкестігін қамтамасыз ету және халық денсаулығына не қоршаған ортаға елеулі зиян келу қаупін болдырмау.
2025 жылдан бастап елімізде бірінші санаттағы ірі кәсіпорындар ең озық қолжетімді технологияларды (ЕҚҚТ) қолдану негізінде кешенді экологиялық рұқсатқа (КЭР) көшуге міндетті. Қазіргі таңда осындай КЭР рұқсаттары мынадай ірі өндірістерге берілді:
- «Қазхром» АҚ (Дон тау-кен байыту комбинаты, Ақтөбе және Ақсу зауыттары),
- «Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі» АҚ,
- «ПетроҚазақстанОйл Продактс» АҚ,
- «Еуразиялық энергетикалық корпорация» АҚ,
- «Қазақстан алюминийі» АҚ,
- «Қазақстан электролиз зауыты» АҚ.
Мұндай кешенді рұқсатқа ие кәсіпорындар шығарындылар үшін төлемнен босатылады. Бұл кәсіпорындарды жасыл технологияға ынталандырудың тиімді тәсілі.
Үшінші маңызды бағыт – лицензиялау. Қоршаған ортаға әсер ететін кейбір қызмет түрлері міндетті түрде лицензиялауға жатады. Мәселен, қауіпті қалдықтармен жұмыс істеу, яғни оларды жинау, тасымалдау, өңдеу, залалсыздандыру, жою сынды қызмет түрлеріне арнайы лицензия талап етіледі.
Экологиялық кодекстің 338-бабына сәйкес, қалдықтар арнайы классификатор бойынша қауіпті немесе қауіпсіз деп жіктеледі. Егер қалдықтар қауіпті деп танылса, онда 336-бапқа сәйкес, осындай қызметпен айналысатын субъектілер «Рұқсаттар және хабарламалар туралы» Заңға сәйкес тиісті лицензия алуы тиіс.
Бұл талап ең алдымен адам өмірі мен денсаулығын, сондай-ақ табиғи ортаны қорғау мақсатында қойылады. Сонымен қатар, бұл лицензиялаудың арқасында қалдықтар тиісті ережелерге сай жиналып, тасымалданып, өңделіп немесе жойылады – яғни, табиғатқа келетін қауіп барынша азаяды.
EL.KZ: «Таза Қазақстан» сияқты ұлттық экологиялық бастамалар қоршаған ортаны қорғауда қаншалықты тиімді және олардың орнықты дамуға ықпалы қандай?
Ерболат Қожықов: «Таза Қазақстан» – жай ғана экологиялық акция емес, бұл – бүкіл қоғамды біріктіретін, терең әлеуметтік және экологиялық маңызы бар ұлттық бастама. Оның 2024–2025 жылдардағы нақты нәтижелері бұл бастаманың жоғары тиімділігін көрсетіп отыр әрі орнықты дамуға нақты үлес қосуда.
Біріншіден, біз халық пен бизнестің кең көлемде қатысуына куә болып отырмыз. 2024 жылы еліміздің барлық өңірлерінде 1300-ден астам іс-шара өтті, оған 6,2 миллионнан астам азамат қатысты. Оның ішінде 229 мыңнан астамы – еріктілер. Бірлескен күш-жігермен 1,1 миллион тоннадан астам қалдық жиналып, 1,6 миллионға жуық ағаш отырғызылды.
Ал 2025 жылдың өзінде, бар болғаны екі ай – наурыз және сәуір айларында ғана, бастама аясында 405 іс-шара ұйымдастырылып үлгерді. Нәтижесінде:
- 121 мың тоннадан астам қалдық жиналды,
- 584 мың гектардан астам аумақ тазартылды,
- 1,7 миллионнан астам ағаш егілді,
- су айдындарынан 342 балық аулау торы шығарылып, 21 бұлақ қалпына келтірілді.
Бұл акцияларға 1,4 миллионға жуық адам қатысып, олардың ішінде 82 мыңнан астамы – еріктілер болды.
Ірі өнеркәсіптік компаниялар да бастамаға белсенді түрде атсалысып отыр. Мәселен, ERG компаниясы биылғы жылы 3 миллион түп ағаш отырғызуды жоспарлап отыр, ал «Қазақмыс» корпорациясы Балқаш көлінің экожүйесін сақтау үшін 5 миллион АҚШ долларын бөлуге ниетті. Қазіргі таңда министрлік Су ресурстары министрлігімен бірлесіп, осы табиғи байлықты қорғауға арналған нақты жобалар пулын дайындап жатыр.
Екіншіден, біз экологиялық мәдениетті қалыптастыру мен білім беруге ерекше мән беріп отырмыз. Осы мақсатта 2024 жылы «Таза Қазақстан» бастамасының аясында 2024–2029 жылдарға арналған Экологиялық мәдениетті дамыту тұжырымдамасы әзірленіп, 2024 жылғы 31 қазанда ресми түрде бекітілді. Бұл құжат қоғамда табиғатқа жауапкершілікпен қарау мәдениетін орнықтыруға бағытталған маңызды қадам.
Үшіншіден, біз цифрлық технологияларды белсенді енгізіп жатырмыз. Қоршаған ортаның жай-күйіне қоғамдық бақылауды күшейту және азаматтарды экологиялық мәселелерді шешуге тарту мақсатында 2024 жылдың маусымында @TazaQazBot телеграм-чат-боты іске қосылды. Бұл платформа – халық пен мемлекет арасындағы тиімді кері байланысты қамтамасыз ететін құрал.
Бүгінгі күнге дейін бот арқылы 19 мыңнан астам өтінім мен 600-ге жуық шағым келіп түсті. 2025 жылдың қаңтарынан бері 9401 өтінім қабылданды, оның ішінде:
- орындалғаны – 8726,
- орындалу сатысында – 284,
- кері қайтарылғаны – 384.
Азаматтарды толғандыратын негізгі мәселелерге келсек, олар:
- аумақтарды тазалау – 2869 өтінім,
- күрделі өтінімдер (бірнеше санатқа жататын) – 2597,
- өзге де мәселелер – 1903,
- қардан тазарту – 859,
- тұрмыстық қалдықтарды шығару – 634,
- көшелерді абаттандыру – 540.
Сондай-ақ, өтінімдердің сапасыз орындалуына қатысты 268 шағым түскен, оның 244-і шешімін тапқан. Қалғандары қаралып жатыр десек болады. География тұрғысынан алғанда, ең белсенді өңірлер – Алматы қаласы (3853 өтінім), Түркістан облысы (1518), Астана қаласы (963). Ал ең төмен белсенділік Батыс Қазақстан облысында (115), Шымкент қаласында (96) және Ұлытау облысында (60) тіркелген.
Бұл боттың іске қосылуының арқасында экологиялық мәселелерді шешу ашық, жедел және нақты сипат алды. Ең бастысы – қоғамда экологиялық нормаларды бұзуға «нөлдік төзімділік» мәдениеті қалыптасып келеді. Қорыта айтқанда, «Таза Қазақстан» – тек бір реттік акция емес, бұл – тұрақты әрі стратегиялық бағыт. Оның экологиялық қана емес, әлеуметтік және экономикалық тұрғыда да оң әсері айқын. Орнықты даму қағидаттарын ескере отырып, бұл бастама еліміздің экологиялық болашағына инвестиция болып отыр.
