XX ғасырда қазақ даласында үш рет ашаршылық болған.
31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні. Бұл күн қазақ халқы үшін ауыр тарихтың бір парағы, ХХ ғасырдағы аштық пен қуғын-сүргіннің зұлматын еске салады. Осы кезеңде миллиондаған адам көз жұмып, қазақтың дәстүрлі өмірі мен мәдениеті үлкен соққыға ұшырады. Informburo.kz ашаршылықтың себебі, салдары және халықтың осы қиын-қыстау замандағы күресі туралы шынайы деректерге шолу жасап, шынайы естеліктерді ұсынады.
Ашаршылық орнауына не себеп болды?
1920-жылдардың соңында Кеңес үкіметі елді жаппай ұжымдастыру саясатын бастады. Бұл саясат ауыл шаруашылығын социалистік жүйеге бейімдеу, жекеменшікті жою, халықты колхоз-совхоздарға біріктіруді көздеді. Бірақ қазақ даласында бұл реформа зорлықпен, репрессиямен іске асырылды.
Көшпелі қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салты мен экономикасы жойылды. Қазақтардың негізгі кәсібі – мал бағу еді. Ұжымдастыру кезінде бай-құлақтар тап ретінде жойылды, малын тартып алды. Халықты отырықшыландыру мақсатында көшпелі өмір салты бұзылды.
1930–1932 жылдары орталықтан (Кремльден) Қазақстанға астық пен ет өткізу жөнінде шектен тыс жоспарлар жіберілді. Бұл жоспарлар тым ауыр болды, ал оны орындамағандар "бай", "кулак", "халық жауы" ретінде қуғындалды. Халық өзіне азық қалдырмай, барлығын мемлекетке өткізуге мәжбүр болды.
Оқи отырыңыз: Тоқаев: Мұндай тауқымет ешқашан қайталанбауы үшін бәрін жасайтын боламыз
Қанша адам қайтыс болды?
Кеңес дәуірінде Қазақстан үш жойқын ашаршылықты бастан кешірді:
1917-1919 жылдардағы ашаршылық. 1918 жылдан бастап Қазақстанда шығарылған "Наша газета" газетінің 1918 жылғы 13 тамыздағы нөмірінде: "Сыр аймағында басталған аштық пен індеттің халықты қырып, қаусатып тастағанын сол кездердегі тарихи деректерден көреміз. Бір ғана 1918 жылдың өзінде "Түркістан халқының 30 пайызы аштықтан қырылған" деп жазылған.
Екіншісі – 1921-1922 жылдары болған ашаршылық. Құрғақшылықтан мал қырылып, қазақтар жиі қоныстанған облыстар тағы ашаршылыққа ұрынды. Ашыққандарға көмек көрсету комиссиясының төрағасы Мұхтар Әуезовтің мәліметі бойынша, осы жылдардағы аштықтан 1 млн 700 мың адам қайтыс болған.
Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері, педагогика ғылымдарының кандидаты Сейітқали Дүйсеннің мәліметінше, 2 млн 300 мыңнан астам адам аштыққа ұшырап, 1 млн шамасында аштық пен аурудан қайтыс болды. Егер 1920 жылы республика аумағында 4 млн 781 мың адам өмір сүрсе, ал 1922 жылы тек 3 млн 796 мың адам қалды. Әсіресе, бірнеше жылға созылған егін шықпаған республиканың батыс және оңтүстік-батыс өңірлері зардап шекті.
1931-1933 жылдардағы ашаршылық – ең ауыр әрі ауқымды қасірет болды. Бұл кезеңде шамамен 1,5-3 млн қазақ аштықтан қырылды.
Демограф-ғалым Мақаш Тәтімовтің есептеуінше, 1931–1933 жылдардағы ашаршылық Қазақстанда өмір сүрген 2,5 млн адамның, соның ішінде 2,3 млн қазақтың және 200 мың келімсектің қайтыс болғаны анықталды. Отырықшы келімсектер арасында аштықтан өлгендер 10 пайызға жетсе, көшпенді қазақтар арасында бұл көрсеткіш 52-53 пайыздан асып кеткен.
Қазақ қанша дүние-мүліктен айырылды?
1928 жылы Қазақстанда 40 миллионнан астам мал болса, 1932 жылы бұл көрсеткіш 4,5 миллионға дейін қысқарды. Қазақ үшін мал – тіршілік көзі, азығы, киімі, баспанасы мен көлігі еді.
Ашаршылық жылдарында қазақ халқы малымен бірге дәстүрлі шаруашылық құрылымынан, баспанасынан, тіршілік құралдарынан түгел айырылды. Бұл тек экономикалық күйреу емес, мәдени және әлеуметтік апат болды. Жүздеген жылдар бойы қалыптасқан мал шаруашылығы мен көшпелі өмір салты зорлықпен жойылды.
Оқи отырыңыз: "714 мың құжат әлі құпия". Қуғын-сүргін мен ашаршылық тарихы қалай зерттеліп жатыр
Қандай қарсылықтар болды?
1930-1933 жылдардағы ашаршылық жылдары қазақ халқы жаппай аштық пен қуғын-сүргінге ұшырағанымен, бұл кезеңде үнсіз көнген жоқ. Ел ішінде түрлі қарсылықтар мен көтерілістер болды. Бұл қарсылықтар көбіне ұжымдастыруға, малды тартып алуға, байларды тәркілеуге, азық-түлікті зорлықпен жинауға қарсыбағытталды.
Осы жылдар аралығында Қазақстанда 372 шаруалар көтерілісі болды. Бұл көтерілістерге 80 мыңға жуық адам қатысқан.
Қозғалыстар көбіне стихиялық сипатта болса да, жергілікті билікке қарсы ұйымдасқан түрде шыққан жағдайлар да кездесті. Ең ірі қарсылық ошақтары Созақ, Шемонайха, Қазалы, Маңғыстау сынды өңірлерде өтті. Бірақ бұл көтерілістер қатыгездікпен басылып, мыңдаған адам сотталып, жүздегені атылды.
Қанша адам босып кетті?
1931 жылдың күзінен бастап шектес республикалардың аумағына ашыққан қазақ халқының легі ағыла бастады. Кейбір зерттеушілердің есептеулері бойынша 1 миллионға жуық қазақ Қытай, Ауғанстан, Түркия, Иран, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Ресейдің басқа өңірлеріне босып кетті. Жаппай қоныс аудару ұжымдық наразылық пен қазақтардың колхоздар құру саясатына қарсы тұру нысандарының бірі болды, екінші жағынан, аштықтан құтылудың жалғыз дұрыс жолы болды.
Елде қалғандар қалай жан сауғалады?
Ел ішіндегі жұрт аштық пен репрессиядан аман қалу үшін жан сақтау жолдарын іздеді. Көптеген ауыл тұрғындары қалалар мен теміржол бекеттеріне ағылды. Алайда қалада да жағдай жақсармады: аштық, ауру, үйсіздік жұртты қынадай қырды.
Азық таппаған жұрт жабайы шөп, жусан, ағаш қабығы мен жапырақ жеп, кей жағдайда жәндіктер мен тышқан, ит етін де жеуге мәжбүр болды. Каннибализм деректері де тіркелді.
Америкалық тарихшы Сара Кэмерон "Аштық жайлаған дала" кітабында: "Шу ауданында ашыққандарды тамақтандыратын жерде Дәнежан деген шенеунік бір босқынның өліп бара жатқан адамның қарнын жарып жіберіп, бауырын суырып алып, оны екінші адамға бергенін және де ол адамның бауырды шикідей жеп қойғанын есіне алады", деп жазады.
Аман қалу үшін кей ата-ана баласын балалар үйіне өткізді.
Оқи отырыңыз: Мектеп оқулықтарында 1930-33 жылғы ашаршылық тақырыбы қалай жазылып жүр
Қандай тарихи баға берілді?
Қазақ даласында болған ашаршылыққа тарихи баға беру мәселесі – тәуелсіздік алғаннан кейін ғана кеңінен қарастырыла бастаған ауыр әрі күрделі тақырып. Ашаршылықтың себебі мен салдары, оның қолдан ұйымдастырылғаны, қазақ халқының ұлттық апатқа душар болғаны туралы шынайы пікірлер айтыла бастады.
Кей тарихшылар ашаршылықты тоталитарлық жүйенің салдары, сталиндік саясаттың қателігі, жоспарлы зорлық-зомбылықтың нәтижесі ретінде бағалайды. Кейбір зерттеушілер мен қоғам белсенділері 1931-1933 жылдардағы ашаршылықты қазақ халқына қарсы бағытталған геноцид деп ресми түрде мойындауды ұсынады.
Ашаршылық куәгерлерінің естелігі
Ұлы Отан соғысы және Еңбек ардагері – Жолдас Жолмұханұлы Байсейітов тің өмір жолы жайлы жазбаларынан үзінді:
Мен, Байсейітов Жолдас Жолмұқанұлы 1917 жылы наурыз айында Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы, Амангелді совхозында дүниеге келдім. Қаракөл орта мектебінің директоры Махамбетов Ғабдолла менің үлкен шешемнің інісі, яғни нағашым болатын. Сол үйде жатып 6 класс бітірдім. Ауылда ашаршылық, тамақ жоқ, бұл 1931–1932 жылдары еді, сондықтан әрі қарай оқи алмадым. Елдің көпшілігі Мақат, Доссор, Жайық бойына қарай қаңғып кетті. Әкем өлсе де, шешем бар, ішер асымыз болғандықтан, екі інім, бір қарындасымды ертіп, бесеуіміз жаяу Жайық бойына кеттік. Жолда бір інім және қарындасым аштықтан әлсіреп жүре алмады, оларды бір моланың қасына тастап кеттік. Шешем інім екеуімізді біресе арқалап, біресе жетелеп, нағашым Мысқалғаға жеткізді. Нағашымыз екеуіміз арбамен інім мен қарындасым қалған жерге келдік. Келсек, қарындасымның кеудесінде жаны бар екен, інім өліп кетіпті. Оны шұңқыр қазып көмдік. Нағашымыздың арқасында шешем, қалған бір інім, қарындасым төртеуіміз аштықтың зардабынан өлмей, аман қалдық. Бұл 1933-ші жыл еді.
Арман Сқабылұлының естелігі:
Атам екі ағайынды болыпты. Рақымбай, сосын Рақым … (інісінің толық есімі есінде жоқ). Өзі 7 жаста, бауыры 5-ке толған жылы, бөлшекбектер – әкесінің бүкіл малын тартып ап, өзін атып тастаған. Ауылдағы ағайын, бәлесінен аулақ деп, қос жетімді асыраудан қорыққан. Сол оқиғадан көп өтпей, алыс-жақын ауылдардың баршасын алапат ашаршылық жайлапты. Жаман болыпты! Адам жеу көбейіп кетіпті. Ұйықтап жатқан кісі болса, бауыздап, бүйрегін, сан етін жеп кетеді екен. 7 жасар атам, інісі екеуі, үй ішінде ұйықтаудан қорқып, сабан шатырға шығып, сонда көз шырымын алып жүріпті: "Сатымен шығамыз, сосын сатыны көтеріп аламыз ғо, сол кезде ешкім тиіспейді, тыныш жатамыз. Түн ортасында күбірлеген дауыстарды естиміз. Шөп ішіне тығыла түсеміз", – дейді. Бір күні, сатыны көтеруді ұмытып кетіпті… Әлгі күбірлектер тағы да келген. Сатымен көтерілген. "Сосын шөпті айырмен шұқылай бастады. Үшкір темір, кіріп етіп көзімнің астына қадалды. Үн шығармадым. Ақырын істікті саусағыммен ұстап тұрдым. Темірді қайта суырып алғанда, қанымды сүртіп үлгердім. Байқаған жоқ. Сосын тағы да шөпті пішкілеп жатты. Бір уақытта, інім баж ете қалды. Жанды жеріне кіріп кетсе керек. Анау бәлеқор пішен арасын апыл-ғұпыл арышыды да, бес жасар бауырымды жұлып көтеріп, тау жаққа қарай жүгірді. Артынан шұбыра жүгіргендердің тарсылын естіп жаттым". 7 жасымда атамның алдында отырып, оң көзі неге жасаурай беретінін сұрағанымда осылай деп еді. Өзін ақтайды, сосын өз-өзінен жерініп, кінәлайды. Ақтайтыны – "7 жасар баламын ғой, не істей алар ем", – дейді. Кінәлайтыны – "Сатыны көтеруді ұмытып кеттім", – деп өкінеді. "Ашаршылық әркімнің үйін осылай істікпен шұқылады ғой", деп еді.
Абылай Маудановтың естелігі:
Бұл жердің атауы – Ақтасты бұлақ. Қарағанды облысында, Жезқазғаннан Жезді кентіне барар жолдың бойында орналасқан, Жездіге 4-5 шақырымдай жерде. 1932 жылғы алапат аштық кезінде Батпаққарадан босқан бір топ адам осы бұлақтың басында көз жұмған екен. Оқиға былай болған: Осы маңнан атпен өтіп бара жатқан жақын маңдағы бір ауылдың адамы жүруге шамасы жоқ, құр сүлдері қалған аш-жалаңаш тобырдың қол бұлғап шақырғанын көреді. Атты жақындай бергенде, ішіндегі ең әлдісі делініп жүрген біреуі орнынан тұрып, селт етіп атқа ұмтылады. Алайда, бірнеше күн бойы ас ішпеген адамның әлсіз денесінде қайдан қуат болсын... Көздері қарауытып, жанталасып жатқан жандардың атты сойып алмақ болған үміті жүзеге аспай қалады. Жағдайдың қаншалықты ауыр екенін түсінген аттылы адам ауылға асығыс шабады. Бірақ, ол қайтып оралғанша, ішінде бала-шағасы бар отыз шақты адамның жүрегі үзіліп, түгелдей қырылып қалған екен. Кейін жергілікті халық олардың сүйектерін жер қойнына тапсырып, ақсақалдардың бастамасымен бейітті қоршап, белгі қойған. Аштықтың азалы бір шежіресі – міне, осындай.
Естеліктер Сағат Жүсіптің "Ашаршылық ақиқаты" кітабынан алынды.
