Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Равиль Шырдабаевтың өмір жолы өнегеге толы. Шалғайдағы ауылдан шыққан қарапайым қазақ баласы талай белесті бағындырды. Түрлі жоғары лауазымды қызметті абыроймен атқарды. Отандық мұнай саласын жаңаша дамытты. Дипломатия саласында да қолтаңбасын қалдырды. Парламент төрінде елдің сөзін сөйледі. Ғылым биігіне көтеріліп, экономика ғылымдарының докторы, профессор атанды. Қысқасы, айтулы тұлға ел тәуелсіздігінің іргесін нығайтуға сүбелі үлес қосты.
Біз Равиль Тәжіғараұлымен өмірі мен еңбек жолы, еліміздегі мұнай саласының дамуы мен тәуелсіздігіміздің нығаюына үлес қосқан кезеңдерге тоқталып, әсерлі әңгіме өрбіткен едік.
– Адамның азамат болып қалыптасуына ата-анасы мен отбасынан алған тәрбиесі ерекше әсер етеді. Сіз атадан балаға жалғасқан мұнайшылар әулетінде өстіңіз. Мұнайшы болуыңызға да өскен ортаңыздың ықпалы тигені анық. Әңгімені осыдан бастасақ?
– Шынында да, өмірлік жолымды, соның ішінде кәсіби бағытымды таңдауымда отбасымның рөлі орасан зор болды. Ата-анамның тәрбиесі мамандықты таңдауға ғана емес, мінезімді, болмысымды қалыптастырды. Мұнайшылар әулетінде дүниеге келдім. Әкем Тәжіғараның алты ағасы болған. Олардың төртеуі әкеммен бірге өте ерте жастан мұнай кәсіпшілігінде еңбек еткен. Бұл ХХ ғасырдың бас кезі болатын. Бес ағайынды жігіт елімізде өнеркәсіптік мұнай өндіру ісін қолға алған «Нобель ағайындылары» серіктестігінде жұмыс істеп, Доссор кен орнын алғаш игерге бастады. Нақтырақ айтқанда, олар елімізде индустрияландыру басталған тұста жаңа кәсіпті меңгерген алғашқы қазақ мұнайшылары. Яғни енді ғана қалыптаса бастаған жұмысшы табының өкілдері еді.
Әкем үнемі дастарқан басында мұнайдың өмірдегі маңызы туралы жиі әңгімелейтін. Менің бала кезімдегі ең жарқын естеліктерім – әкемнің майданнан оралуы мен зауыттағы өндіріс цехтары.
Он алты жасымда Доссордағы автомобиль, трактор және мұнай жабдықтарын жөндейтін зауытқа слесарьдің шәкірті болып жұмысқа қабылдандым. Күндіз жұмыс істеп, кешкі мектепте оқыдым. Кейін Доссор мұнай техникумының кешкі бөлімінде білім алдым. И.М.Губкин атындағы Мәскеу мұнай-химия және газ өнеркәсібі институтына түскенге дейін слесарь ретінде бес жыл еңбек өтілім болды.
Мен – әке-шешемнің тұңғышымын. Кейін жолымды інілерім мен жиендерім жалғады. Одан соң мұнай саласына балаларымыз, немерелеріміз, шөберелеріміз де келді. Осылайша, әкем мен оның бауырларынан бастау алған Шырдабаевтар мұнайшы әулеті пайда болды. Бұл еңбек дәстүрі бүгінде де жалғасып келеді. Қазіргі таңда әулетіміздің мұнай-газ саласындағы жиынтық еңбек өтілі 1200 жылдан асты.
– Мәскеуден жоғары оқу орнын бітіріп келгеннен кейін бірден Маңғыстауға бардыңыз ба?
– Жоқ. Еңбек жолымды бастаған туған зауытым – Доссорға оралдым. Онда техникалық бөлімге инженер-конструктор болып орналастым. Комсомолдағы қоғамдық жолым да осы жерден басталды. Бұл зауыт тек еңбек орны ғана емес, екінші үйім болды. Осында кәсіби тұрғыдан да, азаматтық және қоғамдық жағынан да өсіп, қалыптастым. Дәл осы Доссорда Мәскеуде танысқан Сәуле екеуміздің комсомолдық жаңаша сипаттағы тойымыз өтті.
Маңғыстауға бірнеше жылдан кейін бардық. Ол кезде жаңадан Өзен ауданы құрылып, орталығы – қалалық типтегі кент «Новый Узень» болды. Мені сол жердегі комсомол ұйымының бірінші хатшысы етіп сайлады. Жарты аралда комсомол құрылысы қызу жүріп жатты. Жаңа мұнай кен орындары игеріліп, бүкіл кеңес одағынан жастар ағылып келе бастады.
60-жылдардың соңы мен 70-жылдардың басында Маңғыстауда қуатты өндірістік-энергетикалық кешен құру – басты міндеттің бірі саналды. Сол кезеңде өткізілген комсомол конференциялары мен бюроларында, пленумдарда, жиналыстарда өндіріс пен құрылыс мәселелері, еңбек тәртібі мен комсомолшының бейнесі күн тәртібінен түспейтін. Осылайша, қызмет жолында комсомол сатысымен өстім. 1970 жылы Гурьев облыстық комсомол комитетінің бірінші хатшылығына сайландым.
– Комсомолдан кейін сіз партиялық қызметке бардыңыз. Он жыл бойы Гурьев қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы болдыңыз. Сіздің басшылығыңызбен қазіргі Атырау қаласы айтарлықтай өзгерді. Шаһарды он жыл басқару қиын болған жоқ па?
– Ол кездегі Гурьев – негізінен саз кірпіштен салынған бір қабатты үйлерден тұратын қала еді. Тек орталықта ғана екі-үш қабатты ғимараттар кездесетін. Шаһардағы ең басты көрнекі орындар – алты жүз орындық облыстық драма театры мен жеті қабатты қонақүй болатын. Он жыл бойы қаланың барлық мәселесін шешуге тура келетінін мүлде ойлаған жоқпын.
Жұмыс өте көп. Әсіресе жаңа кен орындары ашыла бастағаннан өңірдің мұнай байлығын игеру күшейе түсті. Теңіз кен орнын игеру мәселесі республикалық және облыстық пленумдар мен партия бюроларында жиі көтерілетін. Әрине, қаланы он жыл басқару жеңіл болды деп айта алмаймын. Жауапкершілігі жоғары, өз ісіне берілген кәсіби мамандардың командасы қажет. Олар қызметтік міндетін ғана емес, одан да көбірек істеуге дайын болуға тиіс. Кейбір әріптестерім мені тым талапшыл болды деп есептеген шығар. Бірақ сол кезде де, бүгін де ұстанымым өзгерген жоқ. Егер мемлекеттік қызметті таңдасаң, онда халық алдындағы жауапкершілікті шын жүректен түсінуің керек.
– Теңіз – дүние жүзіндегі ең ірі мұнай кен орындарының бірі. Сондай-ақ ол отандық мұнай-газ саласының тәуелсіздік дәуірінде қайта жаңғырған рәмізі ретінде бағаланады. Енді осы Теңіздегі қызметіңіз туралы айтсаңыз?
– Теңізге алғаш рет 80-жылдардың соңында, яғни «Теңізмұнайгаз» өндірістік бірлестігінің басшылығына келген кезде бардым. Сол сәттен бастап нағыз тарихи оқиғалардың қақ ортасында жүрдім. Әлемдегі ең ауқымды кен орындарының бірі – Теңіз мұнай-газ кешенінің іргетасы қаланды. Біз болашақ КТЛ-дің (кешенді технологиялық желі) негізін қалап, вахталық жұмысшылар қалашығының алғашқы қазығын қақтық. Бұл жерде кейін кеңес одағының түкпір-түкпірінен келген 12 мың адам жұмыс істей бастады. Теңізге шетелдік алып мұнай компанияларының назары ауды. Олардың арасында 1989 жылы кен орнына келген «Шеврон» корпорациясы да бар еді.
Кейінірек Жаңаөзендегі қайғылы оқиғаға байланысты ел басшылығы маған қалалық партия комитетін басқаруды тапсырып, шаһардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды қалпына келтіру міндетін жүктеді. Осылайша қайтадан атқарушы билікке оралып, Теңізден кетуге мәжбүр болдым.
Теңізбен тағдыр мені екінші рет 1993 жылы қайта табыстырды. Онда Атырау облысы әкімінің бірінші орынбасары қызметін атқарып жүргенмін. Сол уақытта «Шеврон» корпорациясымен Теңізді бірлесіп игеру жөніндегі келіссөз басталды. Ал біздің тараптан бұл келіссөздерге басшылық ету маған жүктелді. Бұл оңай болған жоқ. Кейде тығырықтан шығу мүмкін емес сияқты көрінетін. Ел мүддесін қорғау өте қиын болды. Ақыры көптен күткен келісімге қол жеткіздік. 1993 жылдың 6 сәуірінде «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорнын құру туралы ресми келісімге қол қойылды. Президенттің жарлығымен жаңа кәсіпорынның қазақстандық тараптан директоры болып тағайындалдым. Бүгінгі күнге дейін «Теңізшевройл» компаниясы еліміздегі ең ірі салық төлеушілерінің бірі болып саналады.
– Жаңа сіз 1989 жылғы Жаңаөзен оқиғасы туралы айтып қалдыңыз. Осыған тоқталасыз ба?
– Бәрі жаппай тәртіпсіздіктен басталды. Кейін бұл оқиға ұлтаралық қақтығысқа ұласты. Бірақ әрине, мұндай қайғылы жағдайдың түпкі себебі – экономикалық дағдарыс еді. Бұл жағдай қала тұрғындарының арасында әлеуметтік шиеленіс туғызды. Осындай бір ғана ұшқын – халық наразылығының жалынын тұтатуға жеткілікті болды. 1989 жылдың маусым айында Жаңаөзенде төтенше жағдай режімі жарияланып, шаһарға әскер кіргізуге мәжбүр болдық. Оқиға туралы естіген сәтте мен шетте қала алмадым. Өйткені бұл – туған қалам. Сондықтан ел басшылығынан Жаңаөзенге барып, қалалық партия комитетін басқарып, жағдайды тұрақтандыру тапсырмасы түскенде, еш ойланбастан жолға шықтым.
Қызметке кіріскеннен кейін әріптестеріммен бірге үш ай бойы демалыссыз, күн сайын қала мен ауыл тұрғындарымен кездесіп, олардың шағымдарын, өтініштерін мұқият қарастырдық. Әр адаммен жеке жұмыс істей отырып, қала көшелеріне бейбітшілік пен тыныштықты қайтара алдық. Біраз уақыттан кейін төтенше жағдай режімі жойылып, әскер шығарылды. Жаңаөзенге қалыпты өмір мен қауіпсіздік қайта оралды.
– Кәсіби мұнайшы ретінде еліміздің ауқымды мұнай жобаларының алдағы дамуын қалай елестетесіз. Қазіргі мұнай саласының жай-күйі туралы айта кетсеңіз?
– Биыл «Теңізшевройл» компаниясы қызметінің 32 жылдығын атап өтті. Яғни Теңізді игеру бойынша 40 жылдық келісімшарттың төрттен үш бөлігі аяқталды. Бұл – орасан мол тәжірибе, оны терең зерттеп, тиісті қорытындылар шығару қажет. Себебі жобаның кейінгі он жылдығы мүмкіндігінше тиімді аяқталып, келесі келісімшарт үшін сенімді негіз қалануға тиіс. Бұл жаңа құжат бұрынғы кезеңдегі барлық сабақты, озық тәжірибелерді қамтуы керек.
Еліміздің мұнай саласындағы екінші көшбасшы жоба – Солтүстік Каспий жобасы. Алып Қашаған кен орны – Қазақстанның үлкен әлеуетін танытатын нысан. Бірақ бұл жоба мұнай саласына ауқымды технологиялық міндеттер мен күрделі мәселелерді де қатар жүктейді. Бұл теңіздегі кешенді жоба жүзеге аса бастағаннан-ақ талай қиындықты бастан өткерді. Бүгінгі мұнай нарығының құбылмалы сипаты мұнай жобаларын басқаруда икемді тәсілдерді қажет етеді. Яғни экологиялық қауіпсіздік пен экономикалық тиімділікті ескере отырып, жедел әрі дұрыс технологиялық шешім қабылдай білу аса маңызды. Ендігі жерде бізге күш-жігерді біріктіріп, мұнай жобалары арасындағы серіктестік пен ынтымақтастықты барлық деңгейде күшейту қажет.
– Жалпы, отандық мұнай-газ саласының болашағы қандай болады? Әңгімемізді осы тараптағы ойыңызбен түйіндесек?
– Кейінгі жылдары елімізде цифрландыру үдерісі белсенді қарқын алды. Еліміз бұл үдеріске сырттан қарап тұрған жоқ, керісінше, жоғары деңгейдегі цифрлық қолжетімділікті көрсетіп отыр. Цифрлық трансформацияның ажырамас бөлігі – жасанды интеллектіге негізделген технология. Осындай инновацияларды ғылымға негізделген экономиканың барлық саласына, соның ішінде мұнай-газ өндірісіне енгізу өте маңызды. Өйткені бұл сала әлі де ел экономикасының нақты секторындағы басты тіректердің бірі.
Әлемдегі ірі мұнай компаниялары цифрлық технологияларды кеңінен қолдана бастады. Геологиялық барлаудан бастап, соңғы өнімді өткізуге дейін. Қазақстандағы мұнай компанияларында да цифрландыру үдерісі алдағы жылдары күшейе түсетіні сөзсіз. Өйткені бұл – бәсекеге қабілеттілікті сақтаудың басты шарты. Осыған орай, еліміздің «жасыл экономикаға» көшуі туралы да айтпай кетуге болмайды. Болжамдарға сүйенсек, 2050 жылға қарай орнықты даму бағдарламалары аясындағы өзгерістер еліміздің ІЖӨ-ні қосымша 3%-ға арттырып, 500 мыңнан астам жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді.
Дегенмен де алдағы онжылдықтарда еліміздегі мұнай мен газдың маңызы өзектілігін жоймайды. Егер өндіру көлемі қазіргі деңгейде сақталса, мұнай қоры шамамен 45 жылға, ал газ 70 жылға жетеді. Әрине, жаңа мұнай-газ кен орындарын барлау мен игеру жалғаса береді, бұл қор көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Энергетика министрлігінің болжамына сәйкес, 2026 жылдан бастап республикада мұнай өндіру жыл сайын 100 миллион тоннадан асады. Бұл, әсіресе, Теңіз кен орнында жүзеге асырылып жатқан «Келешек кеңейту жобасының» нәтижесінде мүмкін болмақ. Меніңше, бұл – жаман көрсеткіш емес. Ең бастысы – осы мүмкіндікті дұрыс пайдалану. Ресурстарды уақытпен ұтымды бөліп, өзге салаларды дамытуға мүмкіндік беру қажет. Елімізде қосылған құны жоғары дайын өнім өндіру көлемін арттыру аса маңызды.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Азамат ЕСЕНЖОЛ,
«Egemen Qazaqstan»
