Halyk Finance сарапшылары қазіргі экономикалық саясат моделін жүйелі түрде қайта қарау қажеттігін алға тартады.
Еліміз орташа табыстан жоғары деңгейге жетті. ЖІӨ өсімі де салыстырмалы түрде жоғары. Десе де, Қазақстан әлі де орташа табыс тұзағында қалған елдердің қатарында. Әлемдік банкінің 2024 жылғы Даму туралы баяндамасында аталмыш мәселе қарастырылған. Halyk Finance аналитикалық орталығы елдің орташа табыс тұзағында екенін сандармен дәлелдеп, оларды шешудің тәсілдерімен бөлісті, деп хабарлайды Caravan.kz медиа порталы.
Орташа табыс тұзағы дегеніміз — экономиканың негізінен шикізат экспорты, арзан еңбек күші және инфрақұрылымға ірі инвестициялар арқылы бұрын тез өсіп, алайда, өсу қарқынын жоғалтып, инновацияларға, өнімділік пен экономиканы әртараптандыруға негізделген жаңа деңгейге өте алмай жатқанын көрсетеді. Әлемдік банкінің 2024 жылғы баяндамасына сәйкес, 1990-жылдардан бері бар болған 34 ел жоғары табыс деңгейіне жеткен. Ал 108 мемлекеттің экономикасы орташа табыс деңгейінде қалып қойған.
Қазақстан орташа табыс тұзағында ма?
Бұл сұрақ сарапшылар арасында әлі де талқылануда. Бір жағынан, ел ЖІӨ-нің салыстырмалы тұрақты өсімін, қаржы жүйесінің тұрақтылығын көрсетті. Сонымен қатар 2006 жылдан бері орташа табыс деңгейінен жоғары экономика мәртебесіне жетті. Екінші жағынан, шикізат экспортына тәуелділік, экономиканы әртараптандырудың әлсіздігі, еңбек өнімділігінің тоқырауы және жоғары технологиялы салалардың дамуындағы шектеулер сияқты орташа дамыған елдерге тән белгілер сақталуда. Әлемдік банк баяндамасында орташа табыс деңгейінде тұрған елдер үшін ең үлкен қауіп – циклдік баяулау емес, ескі даму моделінің институционалдық және құрылымдық бекітілуі деп атап көрсетілген. Осы тұрғыдан Қазақстанда “тұзақ” мәселесі өзекті болып отыр.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан табиғи ресурстарды тиімді пайдаланып, инфрақұрылым мен шикізат салаларына ірі инвестициялар салып, нарықтық реформаларды іске асыру арқылы едәуір өсімге қол жеткізді. Бірақ соңғы 10-15 жылда ЖІӨ өсімі, әсіресе шикізаттан тыс салаларда төмендеген. Ел экономикасы сыртқы нарық жағдайына тәуелді. 2024 жылғы мәлімет бойынша экспорт кірісінің шамамен 83%-ы шикізатқа тиесілі, ал өнеркәсіптегі қайта өңдеу мен қосылған құн деңгейі шектеулі. Еңбек өнімділігі соңғы 15 жылда баяу өсті, әрі шикізат пен өңдеу секторлары арасындағы айырмашылық күшейе түсті. Ғылыми зерттеулер мен инновацияларға салынатын инвестиция көлемі ЖІӨ-нің 0,2%-дан аз, бұл ОЭСР елдерінің орташа деңгейінен (3%) бірнеше есе төмен. Жоғары технологиялы экспорттық тауарлар саны өсіп жатқан жоқ, бизнес инновацияларының белсенділігі төмен.
Сонымен бірге институционалдық инерция сақталып отыр. Мемлекет экономикадағы негізгі ойыншы болып қала береді. Яғни, кейбір салалардағы ірі активтерді басқарып, бизнестің иесі әрі реттеушісі ретінде қызмет етеді. Льготалық несиелендіру нарықтық сигналдар мен ынталандыруларды бұрмалайды, бұл бизнес модельдерін жаңартуға және толыққанды жеке секторды дамытуға кедергі келтіреді. Адам капиталын тиімді пайдалануда да проблемалар бар. Ннегізгі білім деңгейі жоғары (95%), ол дамыған елдермен ұқсас, бірақ экономиканың және еңбек нарығының қажеттіліктері мен қызметкерлердің біліктілігі арасында, әсіресе аймақтарда, айтарлықтай айырмашылық бар.
Дегенмен Қазақстан үшін мүмкіндік есігі әлі ашық
Әлемдік банк ұсынған стратегияға сәйкес, орташа табыс деңгейінен жоғары елдер үшін үш бағыт маңызды – инвестициялар (Invest), инновациялар (Innovate) және инклюзивтілік (Include). Қазақстан үшін бұл қысқа мерзімді шаралардан ұзақ мерзімді құрылымдық реформаларға басымдық беру керек дегенді білдіреді. Адам капиталына, инфрақұрылымға және бизнесті дамытуға инвестицияны ынталандыратын жаңа механизмдер қажет. Жеке кәсіпкерлік пен жоғары технологиялы салаларды дамыту, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қолдау, адам капиталын арттыру басым болуы тиіс. Мемлекет экономикадағы ролін азайтып, тарифтерді либерализациялап, мемлекеттік шығыстардың ашықтығы мен тиімділігін арттыру, бәсекелестікті және әділ реттеуді қамтамасыз ететін институттарды жаңғырту маңызды.
Сонымен қатар аймақтық және әлеуметтік теңсіздіктерді азайтып, шағын және орта бизнеске қолжетімділікті кеңейтуге күш салу керек. Әкімшілік процедураларды жеңілдетіп, кәсіпкерліктің өсуіне кедергілерді жою қажет. Бұл орташа табыс тұзағына тап болған елдерге тән баяулау эффектісін жеңуге мүмкіндік беретін инклюзивті және тұрақты өсуге негіз болмақ. Қолда бар ресурстар, геоэкономикалық жағдай және өсу әлеуетін ескерсек, Қазақстан тұрақты даму жолына шыға алады. Ол үшін экономикалық саясаттың қазіргі моделін жүйелі түрде қайта қарап, негізінен шикізатқа сүйенген басқарылатын өсім тәжірибесінен бас тарту керек.
