Экономиканы шектеумен емес, ақылмен басқаратын уақыт келді. Қымбат несие мен сенімнің жоғалуынан экономика әлсіреп барады — экономист.

Қоғамда ертеңгі күнге сенімсіздік пен алаңдаушылық артып келеді. Экономист мұны жасырмай, өз пікірін білдірді. Айтуынша, алда қиын кезең болғалы тұр. Сондықтан қазіргі тұрақтылық пен өмір сүру деңгейін сақтап қалу маңызды міндеттердің бірі. Caravan.kz медиа порталының тілшісі жалғастырады.

Кім кінәлі және не істеу керек

Белгілі қаржы сарапшысы Алмас Чукин банк жүйесінің болашағы мен экономикадағы сенім туралы пікір білдірді. Қазақстан әлеуеті зор, дамушы экономикасы бар ел қатарында екенін ескерте отырып, кедейшілік, мемлекеттік реттеудің тиімсіздігі мен жүйелік мәселелерді көтерді.

«Алда күрделі кезең болатынын сеземін, сондықтан қазіргі тұрақтылық, экономика мен өмір сапасындағы қол жеткізілген нәтижелерді сақтап қалу маңызды», — деп жазды экономист Алмас Чукин.

Оның айтуынша, билікті сынау да, айқын мәселелерді көтеру табиғи құбылыс, десе де жағдайды аймақ елдерімен салыстыра отырып бағалау керек.

«Қазір қоғам бас салып билікті кінәлауға дайын отырғанын білемін. Мен де сіздер сияқты кедейшіліктен бастап мемлекеттік басқарудың тиімсіздігіне дейінгі бар мәселемен таныспын. Алайда мен бұрынғы уақытты да көрдім, қазір айналамызда не болып жатқанынан да хабарым бар. Объективті түрде қарасақ, біз орта деңгейлі, дамушы, әлеуеті зор экономикасы бар елміз. Алда бізді мұнай бағасының құлдырауы, нарықтың тарылуы, жасанды интеллекттің төндіріп отырған қауіптері, кәсіби даярлығы әлсіз жаңа ұрпақ сияқты күрделі сынақтар күтіп тұр», — дейді сарапшы.

Осындай аласапыран уақытта нақты шешімдер қабылдайтын кез келді. Маманның айтуынша, қазіргі уақытта дамудың негізгі көзі — қаржы секторы. Әсіресе банк жүйесі. Ол Карл Маркстың белгілі салыстыруымен түсіндірді.

«Ақша мен капиталдың айналымын қан айналымымен салыстыруға болады, себебі ол үздіксіз жүріп отыруы тиіс, тек сонда ғана организм тірі қалады»», — деп жазды ол.

Экономист былай деп толықтырды:

«Маркс бұл процесті қарапайым формуламен сипаттаған – Д–Т–Ө–Т–Д (ақша–тауар–өндіріс–тауар–ақша). Егер өндірісті алып тастасақ, “базар” схемасы шығады – Д–Т–Д, яғни “сатып ал – сат”. Мұны мен қарапайым тілде түсінікті болу үшін келтіріп отырмын. Мемлекет, яғни саясатты қалыптастыруға жауапты шенеуніктер бір нәрсені реттеуге кіріскенде, ең алдымен сол реттеудің мәні мен мақсатын түсінуі қажет», — деп қосты маман.

Банк жүйесін реттеудің басты шарты – сенім

Банктер – экономиканың ерекше қатысушылары. Олардың өмірі сенімге негізделген. Адамдар қара термен тапқан ақшасын басқа біреудің қолына сеніп тапсырады, себебі оны кейін қайтарып алады деп сенеді.

Сарапшының пікірінше, банк бірнеше маңызды қызмет атқарады: қаражатты сақтау, төлем жүргізу, несие беру және экономикалық айналымды қамтамасыз ету.

«Банк капиталының өз қаражаты өте аз, жалпы айналымдағы қаражаттың шамамен 10–14%-ы ғана. Сондықтан банк клиенттердің ақшасын экономиканы айналдыруға пайдаланады. Көпшілік ақшаны Ұлттық банк “басып шығарады” деп ойлайды. Алайда ақшаны банктер несие беру арқылы жасайды. Сіз депозит салдыңыз, банк сол соманы басқа біреуге несие ретінде берді. Осылайша экономикадағы ақша көлемі екі еселенеді», — деп түсіндірді маман.

Қазір банктердің рөлі мен жаңа заң жобасы туралы қызу пікірталас жүріп жатыр. Алмас Чукиннің пайымынша, «жоғары жақтағы ойлау бағыты әзірге “басқа жаққа” және “басқаша” бағытталған».

«Үкімет халықты ойлап отырғанын алға тартып отыр. Яғни, халық қарызға батты, бизнеске несиелер қымбат және аз беріледі. Сондықтан билік саяси дәрі ретінде осындай шараларды қабылдап отыр: жеке тұлғаларды несиелеуді шектеу, оны банктер үшін тиімсіз ету және бизнеске көбірек қаржы бөлу. Ал пайыз жоғары болғандықтан, мемлекет бюджеттің есебінен кейбіреулерге жеңілдетілген несие беріп, немесе субсидия төлеп көмектеседі», — деп жазады экономист.

Ол мұндай тәсілді қате деп санайды.

«Мұнда себеп пен салдар ауысып кеткен. Адамдарды кедейлікке итермелейтін банктер емес. Егер біз банктерге жеке тұлғаларды несиелеуге тыйым салсақ, адамдар бәрібір ломбардқа немесе жоғары пайызбен беретіндерге жүгінеді. Бірақ одан халық ұтпайды. Дәл сол сияқты, ақшаны қымбат етіп отырған банктер емес, инфляция мен экономиканың тиімсіздігі, ең бастысы – сенімнің жоқтығы», — деді эконоист.

Бұдан мықты абсурд ойлап табу қиын

Сарапшының айтуынша, жаңа салық кодексінде де қисынсыз шешімдер жетерлік.

«Басында банктер “тым бай” деп, олардың табыс салығын 25%-ға дейін көтермек болды. Кейін экономикаға несие беру қажет екенін еске түсіріп, “нақты секторға” берілген несиелерден түскен пайданы бұрынғыдай 20%-бен салық саламыз деді. Бұдан артық салықтық абсурд табу қиын», — дейді ол.

Экономист бұл жағдайды мысалмен түсіндіруге тырысты.

«Киім тігумен айналысатын цехты алайық. Олар арнайы және бәріне арналған екі түрлі киімдер шығарады. Билік кәсіп иесіне екі түрлі салық салады. Сонда не болады? Қайсысын қанша тіккенін, қайсысы қоймада қалғанын, қайсысы жаңа жыл алдында сатылғанын есептеу мүмкін емес. Ал банкте жүздеген өнім, филиал, миллиондаған клиент бар. Мұндай жағдайда есеп жүргізу қиын болады», — дейді маман.

Экономист бұл ретте жүйелі реформалардың қажеттілігін атап өтті.

Біріншіден, бағыттар бойынша:

1. Қаржы секторының, соның ішінде банктік емес ұйымдардың бәсекелестік ортасын және жалпы жүйелік ландшафтын қалыптастыру.

2. Реттеушілік және құқықтық қағидаларды жаңарту.

3. Саланың капиталдандыру және қаржыландыру базасын дамыту.

4. Несиелеу мәдениетін өзгертіп, бизнестің нақты қажеттіліктерімен ықпалдастыру.

5. Қаржылық және технологиялық инновацияларды ілгерілету.

Сенім мен жауапкершілік

Чукиннің пікірінше, қаржы жүйесінің басты мәселесі – сенімнің әлсіздігі. Сенімді арттыру үшін борышкерлермен байланысты мәселелерді тез және әділ шешу керек.

«Қазір мен банктердің жағында ғана емеспін, мен барлығын қорғағым келеді. Себебі банк екі тараптың ортасындағы делдал. Бірі депозит салып, ақшасын қайтаруды күтсе, екіншісі несие алып, қайтаруға тиіс. Егер екіншісі қайтармаса, банк біріншісіне де қайтара алмайды. Бар болғаны осы», — дейді экономист.

Бұл жерде экономист АҚШ-тың қатаң саясатын мысалыға келтірді.

«Егер қарызды қайтару қиын болса, банк сотқа жүгініп, уақыт жоғалтады, ал бұл шығындар қызмет құнына қосылады. Неліктен АҚШ-та несиелер арзан? Себебі оларда банктер төлем жасамаған клиенттермен мәселені тез шешеді. Иә, адамдар үшін қиын, бірақ бұл банктің мәселесі емес. Қатал жауапкершілік жүйесі – ақшаға ұқыпты қарауға тәрбиелейді. Ал бізде жауапкершілік жүйесі “қарыз алушыны қорғауға” ауысқанда, банктер несиелеуден мүлде бас тартады», — деп түсіндірді ол.

Қаржы секторы жұмыс істемесе, өсу де болмайды

«Неліктен банктер ауыл шаруашылығынан қашады? Себебі жер кепіл бола алмайды, фермерден ештеңе өндіріп ала алмайсың, лицензиялар еркін сатылмайды. Тау-кен саласында да осындай жағдай», — дейді Алмас Чукин.

Оның ойынша, қаржы секторы жұмыс істемесе, экономикалық өсім де болмайды. Тыйымдар мен шектеулер арқылы оны дамыту мүмкін емес, ақылды және ашық реттеу қажет. Қазақстан банктері даму деңгейі жағынан әлемнің үздік тобына кіреді, сондықтан осы артықшылықты жоғалтпай, әрі қарай дамыту маңызды. Ал биржа, венчурлік қаржыландыру сынды қаржы секторының басқа бөліктері әзірге әлсіз.

Осылайша, экономист банк, сенім және реттеу туралы айта отырып, экономика туралы ғана емес, тұтас елдің болашағына болжам жасап отыр.

«Бізді қиын кезеңдер күтіп тұр. Егер жағдайды дұрыс түсініп, байыппен ақылға салсақ, бәрін еңсеруге болады», — деп түйіндеді ол.