Жаңа заманға сай алғашқы құқықтық құжат 114 жыл бұрын жазылды.
Авторы – Алаш қайраткері Барлыбек Сыртанов. Ол қазақ елінің дербес мемлекет ретіндегі Конституциясын қалыптастырды. Содан бері заман өзгерді, заң ауысты. Бірақ тәуелсіз Қазақстанның қазіргі басты құжатымен сабақтасатын басым тұстары жетерлік.
Барлыбек Сыртанов – қазақ Конституциясының бастауында тұрған тұлға. «Қазақ елінің уставы» атты алғашқы құқықтық құжаты ғасыр өтсе де құнды. Өркениеттілігімен өміршең. Мемлекеттің мүддесі мен міндеті 4 тарау 28 бапқа байланған. Алдымен қазақ елін халық билейтін һәм қазақи ерекшеліктері бар ел ретінде таниды. Басшы органды – Ұлт мәжілісі десе, Президент 4 жылға сайланып, 2 мезгілден артық отырмайды. Сол кездегі өлшем тұрғысынан өзекті. Ал қазіргі қолданыстағы Конституциямен мәні үндес, — дейді профессор Шолпан Тлепина.
Шолпан Тлепина, ҚР Президенті Архиві орталығының сектор меңгерушісі:
- Барлыбек Сыртановтың айтуынша, Мәжілістің алдында министрлер жауап беру керек. Ең бастысы Конституциялық реформаларға байланысты суперпрезиденттік республикадан президенттік республикаға өттік. Ешбір бабы, ешбір бөлімі қазіргі заман талабына сай келмейді деп айта алмаймыз. 1911 жылы жазылған Қазақ елінің уставы 2025 жылы да өте маңызды.
114 жыл бұрынғы устав ұстанымында – қазақ жері оның меншігі деп көрсетілген. Бүгінде солай. Тек мемлекет халық атынан реттеуші рөлге ғана ие. Сондай-ақ азаматтардың хақы және әділ сот үстемдік құруы – екі дәуірде де дәріптеледі.
Серік Ақылбай, ҚР Заң консультанттары алқасының төрағасы:
- Біз өзімізді құқықтық, демократиялық, әлеуметтік мемлекет деп жариялаймыз. Әсіресе әлеуметтік бағытында көп бостандық бар. Конституцияда – халықтың өмірін, бостандығын сақтау бекітілген.
Елде конституциялық бақылауды қамтитын Конституциялық кеңес жұмыс істейді. Ата заңдағы 30 бап «Адам және азамат» бөліміне арналған. Ең көбі де сол тарау. Себебі бұрынғы бас құжаттарда алдымен «мемлекет» аталса, кейінгісінде «халық» ұғымы алға шықты.
Нысаналы Ығыл, Руслан Әлиев, 24КZ
