Қазақ даласында баяғыдан келе жатқан «дәулет — желмен келген, желмен кетер» деген түсінік бар. Алайда, бүгінгі күннің шындығы одан да ауырлау: дәулет желмен келмейді, ал кетуі бұрынғыдан да тез.
Көшелердегі күйбеңнен, базар-дүкендердегі бағаның күрт өсуінен, жалақы мен зейнетақының күнделікті қажеттіліктерге жетпей қалғанынан халықтың қалтасы жұқарып, көңілі жүдеп барады. «Халық кедейшілікке ұшырады» деген сөз құр ұран емес, әлеуметтік термометрдің суып бара жатқанын айқын көрсететін белгі сияқты.
Бұған жоғарғы билік, көңіл аударып, пысқырып та қарамайтын болды. Елдің арасынан шықпаған соң, халықтың қалай күн көріп жатқанын, билік иесі қайдан білсін. Ел не қаладан үй ала алмайды, не дастарқандарында тойып ішетін тамағы да жоқ. Үкімет жоғарғы билікті де, халықты да алдап келеді.
Енді, экономика неге туралады? Неге елдің тұрмысы айдан-айға жақсарудың орнына кері кетіп, алдыға жылжу мүлде жоқ? Бізді мазалаған осы сұрақтардың жауабын іздеу үшін, қоғамды ішінен қынжылтатын бірнеше құбылысты таразыға тартып көрейікші.
Соңғы жылдары баға өсуі халықтың күнделікті сөзінен түспейтін тақырыпқа айналды. Азық-түлік — қымбат, коммуналдық қызмет — қымбат, дәрі-дәрмек — қымбат, үй — тіпті қол жетпес асуға айналды. Жалақы теңгені ұстар-ұстамастан еріп кететін мұздай. Баяғы «орта тап» деген түсінік селдіреп, қазір көп адамдар өзін төменгі тапқа жақын сезінетін болды.
Инфляция — тек экономикалық көрсеткіш емес, ол адамдардың өмірін өлшейтін таразы. Егер мың теңгенің құны күніне түсе берсе, халықтың сенімі де бірге төмендейді. Ал сенімсіз экономика — жүрісі ауыр, асығысы жоқ арба сияқты.
Өз елімізде өндірілген заттар кеміген сайын, біз шеттен келетін тауарға тәуелді бола түстік. Сөрелерді толтырып тұрған тауардың көбінің шыққан жері — өзге ел. Импорттық өнімнің бағасы валютаға байланғандықтан, теңге әлсіресе, баға автоматты түрде өседі. Ал халықтың табысы валютаға келмейді, теңгемен есептеледі.
Сөйтіп, ішкі өндірістің әлсіздігі — халықтың кедейленуінің ең үлкен себептерінің бірі. Өндіріске инвестиция кем, қолда бар кәсіпорындардың өзі жаңғыртуды қажет етеді. Техника ескірген, технология артта қалған. Өндіріс тоқтаса — жұмыс орындары кемиді. Еңбек өнімділігі төмен ел байи алмайды.
Негізінде кез келген елдің экономикасын алға жылжытатын басты күштердің бірі — шағын және орта бизнес. Дегенмен, бүгінгі ахуал бұл саланың да жүгі ауыр екенін көрсетіп отыр. Салықтық ауыртпалық, тексерулердің көптігі, жүк тасымалы мен логистиканың қымбаттығы, банктік несиелердің жоғары ставкалары — кәсіпкердің еңсесін басып келеді.
Бизнес әлсіресе, мемлекет те әлсірейді: жаңа жұмыс орындары ашылмайды, салықтан түсетін түсім кемиді, экономикалық белсенділік төмендеп, халықтың тұрмысы тұралай бастайды. Көп елдер кәсіпкерді қолдау арқылы экономикасын көтерсе, бізде керісінше, кәсіпкер көбіне кедергілермен жалғыз күреседі. «Атамекен» Ұлттық кәсіпкелер палатасы, елдегі бизнесті, шағын кәсіпкерлікті мүлде тоқыратты. Жауапкершілігі жоқ адамды тағайындаған соң жұмыстын мәні осы ғой.
Экономика тек ақша айналымы ғана емес, ол — басқару мәдениеті. Мемлекеттік шешімдердің сапасы мен жылдамдығы елдің экономикалық жағдайына тікелей әсер етеді. Егер әр жоба ұзаққа созылып, әр реформа толық іске аспай, әр саясат жарты жолдан кері бұрылса — экономика алға баспайды.
Тиімсіз басқару — көзге көрінбейтін, бірақ ең ауыр құн шығаратын фактор. Ол инвестицияны үркітеді, бизнестің ынтасын төмендетеді, экономикалық жоспарлауды бұзады. Бір сөзбен айтқанда, халықтың тұрмысын да, елдің дамуын да тежейді.
Халық табысының төмендеуінің тағы негізгі себебі — жалақының еңбек өнімділігіне сәйкес өспеуі. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономика көтерілсе, халықтың жалақысы да бірге өседі. Алайда, бізде керісінше: өнімділік баяу, сонымен қатар, баға тез көтеріледі. Нәтижесінде, жалақы нақты мәнінде төмендей береді.
Мысалы, номиналды жалақы өссе де, инфляция одан жоғары болса — халық кедейлене түседі. Бұл экономиканың ең өткір проблемаларының бірі.
Бүгінгі жастар — ертеңгі еңбек күші. Бірақ жастардың көбі шетелдік білімге, шетелдік еңбек нарығына ұмтылады. Өйткені олар мұнда өз еңбегінің әділ бағаланарына сенбей келеді. Жоғары білімді маман бірнеше жыл оқып, біліктілікке жетіп, елімізге оралғанда, ұсынылатын жалақысы оның ойындағыдай шықпайды.
Егер мемлекет жастарға лайықты еңбек нарығын ұсына алмаса — ол елдің болашағына да қатты әсер етеді. Қуатты экономика — білікті кадрсыз болмайды.
Тағы бір үлкен проблема — қоғамның артық қарыздануы. Тұрмыстық техникадан бастап, үйге дейін несиеге алынатын болды. Оған қоса банктердің тұтынушылық несиелерінің үлесі өсіп келеді. Ал халықтың табысы шығындарын жауып үлгермейтінін болды. Несие — уақытша демеу, бірақ ұзақ мерзімде ауыр жүкке айналады. Қарызға батқандар тұтыну мүмкіндігін жоғалтады. Ал тұтыну кемісе — экономикалық белсенділік те кемиді.
Енді осы жағдайды қалай шешеміз? Экономиканың тұралауын тоқтату — бір күндік шаруа жатпайды. Ол үшін жүйелі қадамдар қажет. Бұл жерде ең маңыздысы — халықтың тұрмысын жақсартуға бағытталған нақты, нәтижелі саясат. Бағаны тежейтін жасанды әрекеттерді пайдаланбай, нарықтың өзін сауықтыратын экономикалық механизмдер керек.
Егер біз өзімізде азық-түлік, киім-кешек, құрылыс материалдары және өзге де базалық тауарларды шығара алсақ, ішкі бағалар тұрақтанады, жаңа жұмыс орындары ашылады.
Салық жүйесінің қарапайымдылығы, несиелердің қолжетімділігі, тексерулердің кемуі — кәсіпкер үшін ең маңыздысы. Ашықтық, есептілік, тиімді жоспарлау, дер кезінде шешім қабылдау — экономиканың сенімін арттырады.
Әйтпесе халықтың тұрмысы қанша реформа жасасаң да жақсармайды. Жастарға мүмкіндік беру — елді кедейліктен құтқаратын стратегиялық қадам. Білім, технология, инновация — мұның бәрі жаңа экономиканың өзегі.
Экономика — тірі ағза секілді. Ол сеніммен, еңбекпен, әділдікпен тыныстайды. Егер елде өндіріс қуатты болып, жастар алдағы болашағына сенімді болса, кәсіпкерлікке еркіндік беріліп, мемлекеттік басқару тиімді болса — халықтың тұрмысы да жақсарады, экономика да алға жылжиды.
Халықтың кедейленуі — уақытша құбылысқа жатпайды. Бұл елдің болашағын ойлануға шақыратын дабыл. Осы күрделі іске бей-жай қарауға тиіс емеспіз. Өйткені кез келген мемлекеттің ең үлкен капиталы — оның халқы. Ал халқын кедейлендіруге жол берген экономика ешқашан гүлденбейді.
Бейсенғазы Ұлықбек,
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
