Елімізде жыл сайын 12 мыңға жуық адам аты-жөнін өзгертеді.

– Ол қыздың аты – Уэллуэй.

– Уэллуэй? Уэллуэй деген есім қандай мағына береді өзі?

– Шыңғыс хан шешесінің аты екен.

– Шыңғыс хан шешесінің аты Өэлүн емес пе еді? Уэллуэйі несі?

Үйдегі ұл мен қыздың осындай екеуара әңгімесін құлағым шалып отыр. Жуырда өзім де Бекертуған деген есімді кездестіріп, кей адамдардың іштен шыққан баласына тумай жатып қатыгез болатыны несі, әлде перзент құтаймаған біреу ме екен дегендей ойға шомып жүрген едім. Бірақ жүз жерден ырымшыл болсаң да, онсыз да тауқыметі көп тірлікте адамның есімі тағдырына ықпалы бар екеніне күмәніңіз болмасын.

Расында, есімі ерекше адамдар танысқанда еркіндік танытып, іштей мақтанып тұратыны көзге көрінбесе де, іштей түйсінесің. Аты оғаш, ерсі жандар бірден есімін айтпай, сәл күбіжіктеп, кібірбектеп барып атын айтады. Әлбетте адамның аты тағды­рына тікелей әсер ететінін зерттей­тін арнайы бір ілім-ғылым болма­ғанымен, тарихта мұның мысалдары көп. Есімі ауыр, ауру-сырқаудан көз ашпаған, жолы болып көрмегендер кейде азан шақырып қойған аттарын өзгер­тіп жатады. Қазіргі жастар да есі­мі өзіне ұнамаса, өзгертуге құқы­ғы бар екенін жақсы біледі. «Атым­ды өзгерткеннен кейін өмірім де өзгерді» дейтіндер де табылады.

Аты-жөнің психологиялық, эстетикалық тұрғыдан болсын бел­гілі бір деңгейде әсер етпей қоймайды. Адамның тағды­ры есіміне жазылады деген қан­шалықты рас? Мәселен, ықы­лым замандардан бері кейбір халық­тарда зиянкестік әрекет, дуа адам­ның атына жасалады деген түсінік бар. Әрі бұл негізсіз де емес, оның дәлелі кейбір ұлттар бала­сына ұзынсонар ат қояды, яки екі есімі бар, шын атын жасырып ұстайды. Қалай десек те, мұндай ырым-нанымдарды оп-оңай ескіліктің еншісіне жатқыза салуға болмайды. Бірақ осы заманда ерсі, оғаш есімдер бар ма деген сауалды екшелемес бұрын, мынадай жайттарға да тоқтала кеткен жөн.

Егер адам алдымен өз есімін қабылдай алмаса, өз атын дауыс­тап айтудан ұялатын болса, бұл ойландыруға тиіс. Өзіне деген сенімі азаяды, бөгделердің алдында бірден өзін-өзі төмен бағалайды. Осы тақырыптағы кішігірім зерттеу­лердің өзі құлаққа жағым­ды, айтуға жеңіл, аты-жөні үйле­сімді жандар­ға айналасы бірден жылықа­бақ танытатынын, ортаға тез сіңетінін айтады. Керісінше күлкілі, оғаш есімдер балалық шағыңды мазаққа айналдырса, есейген кезде де мансабы мен беделіне айтарлықтай кесірін тигізетінін көрсетеді. Оның бір мысалы – жұмыс берушілер де түйіндеме таңдағанда ішкі түйсікпен есімі қарапайым, әдемі адамдарға басымдық береді екен. Ал есімі өте ерекше немесе сирек кездесетін адамдар да ойға қалдырады.

Қалай десеңіз де, адам­ның есімі – толайым бір тағдыр­лардың атауы. Сондықтан да елімізде жыл сайын шамамен 12 мыңдай адам аты-жөнін өзгертеді. Мысалы, Алматыдағы «Азаматтарға арнал­ған үкімет» филиалы хабарла­ғандай, биыл жыл басынан бері 2 431 адам аты-жөнін өзгертуге өтініш берген. Енді осы заманда адамдар азан шақырып қойған есімінен құтылуға неге асығады дейсіз ғой.

Мына қызыққа қараңыз, бүгін­гінің адамдарының есім-сойы қандай болатынын білу үшін жылда мемлекеттік оқу грантына түскендердің тізімін қарап шығудың өзі жеткілікті. Құжат бойынша тізбектелген Алихан, Анель, Айасел, Амина, Молдир, Айганым, Аселья, Анеля, Жане­ля, Акбалым, Амир, Акнур, Нурги­за, Шугыла деп орысша жазыл­ғандар көзге шыққан сүйелдей көрінеді. Сон­дай-ақ Дарена, Ділқар, Алқар, Ақлез, Линара, Рузанна, Эджрин, Розагүл, Жанрая, Айсу, Айлу, Румей­са деген есімдерге ілесіп кете бер­сең, ара-тұра Ақтұй­ғын, Жансезім, Елігім, Гүласыл, Айдариға, Ақбикеш, Ақжусан, Зерде, Күлімкөз, Ізгіжан, Көзайым, Айтоты, Тал­шын, Ақ­жан се­кілді сирек кездесетін­ қаза­қы аттар көз қуантады.

Жоғарыда атап өткендей, Жаслан, Айсұлыу, Меиржан, Зиёда, Каисар, Умирзак, Ілиас, Адема, Перийзат, Шуғұла, Нұр­сыл­тан, Асил деген аттарды тол­тыр­ған ХҚО қызметкерлеріне қандай да бір жаза бар ма деген сауал туады. Бұл мәселе ретінде көте­ріп, бөлек талқылайтын, нә­ти­же шыға­рылуға тиіс тақырып екеніне ешкім дауласа қоймас.

Байқаған адамға қазіргі заманда «Ұлым Мұхтардай заңғар жазушы, қызым Күләштай өнерлі болсын» деген ырыммен, батырлар мен ақындардың атын беру азайған. Есесіне діни бағыттағы есімдер көбейіп келеді. Баласына әдемі естілетін қазақы есім сыйлайтын жандар сиреген.

Жуырда әлеуметтік желі арқылы кешегі ата-апаларымызды сағынғандай, Панар, Қамқа, Балмон­шақ, Гүлғази, Халипа, Көрпеш, Бегай, Мақсыма, Сусар, Айбатша, Тәжігүл, Қалила, Айымторы, Шаштыхан, Балай, Күнжан, Біжіке, Шәрайна, Қанымзия, Бипатма, Мінайым, Напиха, Бағия, Күнжан, Ақзира, Қырмы­зы, Ақыш, Биязы, Шай­ғыз, Мінай, Жәнімай, Гүлжәміш, Мырзақыз, Қалиман, Бадиша, Тұрпан, Өрімкүл, Зияда, Ләти­па, Сағила, Пернеш, Зілтан, Тотықұс, Алтынбике, Ынта, Дәрі­бибі, Мәти, Әлдибөпе, Сырға, Зүлпиhaр, Зимиля, Әуия, Күл­минуар, Шәйда, Бишікен, Нұр­пия, Әнәпия, Сәндігүл атты есімдерді іздегендер болды.

Ұлттық статистика бюросы ұсынған дерекке сүйеніп, қазіргі кезде сирек кездесетін 30 есімді алға шығаратын болсақ, ұл балалардың есімдері: Ақ-Патша, Нұр-Мұхаммад-Фатих, Сайып-Қыран, Хан-Осман, Ағладин, Ата-Ман, Маңғыстау, Адажан, Шамғұн, Реймхан, Ұлытау, Тыныштық, Нұршер, Шағырай, Өткір болып келеді. Ал қыз балаларға: Хая, Мәну, Мәрмара, Хиуаш, Резуангүл, Комета, Мерулен, Таңшуағым, Ханым-Сұлтан, Шәрбат, Зүбәржат, Таңсу, Жәннатул-Мәуа, Рабия-Сұлтан-Бегім, Жансалқам деген екінің біріне бұйыра бермейтін есімдер бұйырған.

Ал енді айналамыздағы алыс-жақын елдердегі адам есіміне қатысты үдерісті бағамдасақ, біз көтеріп отырған тақырып баршаға ортақ болып шыға келеді. Бірде «Өмірде есімі ерекше қандай адамдарды білесіз?» дейтін орыстілді ортадағы ойталас­та 2 мыңға жуық адам пікір қалдырған еді. Сонда аталған Даздраперма (Да здрастует первое мая), Сентябрина, Октябрина, Де­кабри­на, Тракторина, Социал, Жигули, Мерседес, Дипломат, Ракета, Индустрия, Стакан, Пионер, Союз, Съезд, Разъезд, Искра, Победа, Олимпиада, Электрификация, Капиталина сияқты есімдердің иесі қай дәуірдің адамдары екенін ішіңіз біліп отыр. Пеппина, Чернина, Акакий, Рейнгольд, Вултунайтес, Парфирий, Идея, Лето, Этюда, Владлен, Весьмир, Ейн, Добрыня есімдері көп талқыға түскен. Жалпы, баласына Канализация, Дизелбек, Ветер, Чайник, Шоколад, Миллион, Минерал, Сбербанк сынды ат қойғандар не ойлады екен?

Иә, қоғамда елдік дәстүр дұрыс жолға қойылса, қате есім ХҚО-да тоқтатылар еді.Ол үшін, біріншіден, ата-ана жауапкершілігі маңызды. Екіншіден, Тіл білімі институты бастамасымен жаңартылған «Есімдер сөздігі» үлгі ретінде әрбір ХҚО-да тұрғаны жөн. Үшіншіден, біз араб та, еуропалық та емеспіз. Сондықтан кез келген есім қазақ тілі заң­ды­лығына сай жазылуын қадағалағанымыз дұрыс.

АЛМАТЫ