ХХ ғасырдың екінші жартысында Кеңес Одағы адам ақыл-ойының шексіз мүмкіндігіне сеніп, табиғатты өз ырқына бағындыруға ұмтылған алып жобаларға бел шешіп кірісті.
Сол жобалардың ішіндегі ең ауқымдысы әрі даулысы – Сібір өзендерінің суын Орта Азия мен Қазақстанға (ол кезде осылай аталатын) бұру идеясы еді. Осы бастама сол кезеңде экономикалық дамудың символы, ғылым мен техниканың жеңісі ретінде ұсынылса да, түпкі нәтижесінде қиял мен шынайы табиғи заңдылықтардың қақтығысы болып тарихта қалды. Жоба неге жүзеге аспады? Оның астарында қандай себептер жатты?
Сібір суын бұру идеясы алғаш рет XX ғасырдың 30–40 жылдарында-ақ ғылыми ортада айтылғанымен, нақты түрде 1960–1970 жылдары күн тәртібіне шықты. Кеңес Одағының оңтүстік өңірлері – Орта Азия республикалары мен Қазақстанның көп бөлігі су тапшылығын бастан өткеріп жатқан еді. Мақта, күріш, қант қызылшасы сияқты су көп қажет ететін дақылдарды өсіру экономикалық жоспарлардың өзегіне айналды. Ал солтүстікте, Сібірде Обь, Енисей, Ертіс сынды алып өзендер «артық» суын Солтүстік Мұзды мұхитқа тасып, «пайдасыз» ағып жатқандай көрінді. Осылайша «солтүстіктің суын оңтүстікке жеткізу» логикасы дүниеге келді.
Жобаның негізгі мақсаты – Сібірдің ірі өзендерінің бөлігін жасанды каналдар жүйесі арқылы Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан сияқты құрғақ аймақтарға бұру. Кеңестік жоспарлаушылардың ойынша, бұл қадам ауыл шаруашылығын күрт дамытып, жаңа суармалы алқаптар ашуға, экологиялық апатқа ұшырап бара жатқан Арал теңізін сақтап қалуға да мүмкіндік бермек еді. Бәрі қағаз жүзінде мінсіз көрінді.
Алайда, жоба – көлемі жағынан адамзат тарихындағы ең ірі инженерлік бастамалардың нақты айғағы болатын. Айтар болсақ, тек Обь өзенінен суды бұру үшін мыңдаған шақырымға созылатын каналдар, ондаған су қоймалары, алып су көтергіш станцалар салу қажет еді. Бұл – миллиардтаған рубль шығын, жүздеген мың маман мен жұмысшының еңбегі деген сөз. Кеңес Одағының экономикасы сырттай мығым көрінгенімен, мұндай ауыр жүкті ұзақ мерзімде көтеруге қауқарсыз еді.
Экономикалық себеп – жобаның жүзеге аспай қалуының басты факторларының бірі. 1960–70 жылдары Кеңес экономикасында тоқырау белгілері айқындала бастады. Мұнай бағасының құбылуы, әскери шығындардың шектен тыс өсуі, жоспарлы экономиканың тиімсіздігі ірі жобаларға бөлінетін қаржыны шектеді. Сібір суын бұру жобасы тым қымбат әрі қайтарымы белгісіз жоба ретінде қарала бастады. Оған жұмсалатын қаржы қолданыстағы су жүйелерін жаңғыртуға немесе суды үнемдеу технологияларын енгізуге қарағанда әлдеқайда көп еді.
Екінші, әрі ең маңызды себеп – экологиялық қауіп. Бастапқыда табиғатқа әсері үстірт бағаланғанымен, 1970 жылдардың соңына қарай ғалымдар дабыл қаға бастады. Сібір өзендерінің Солтүстік Мұзды мұхитқа құятын суы Арктика аймағының климаттық тепе-теңдігін сақтауда шешуші рөл атқарады. Өзен ағынын өзгерту теңіз суының тұздылығына, мұз қату режиміне, тіпті атмосфералық циркуляцияға әсер етуі мүмкін еді. Бұл тек Сібірге ғана емес, бүкіл Солтүстік жартышар климатына ықпал ету қаупін тудырды.
Сонымен қатар Сібірдің өз ішіндегі экожүйе де зор өзгеріске ұшырауы ықтимал еді. Батпақты алқаптар құрғап, орман-тоғайлардың табиғи су тепе-тендігі бұзылып, жануарлар дүниесі зардап шегуі мүмкін болатын. Ал оңтүстікке жеткізілетін судың өзі екінші бір экологиялық проблеманы тудыратын. Су молайған сайын суармалы егіншілік тиімсіз тәсілмен жүргізіліп, тұздану мен жердің тозуы күшейе түсуі ықтимал еді. Бір сөзбен айтқанда, бір проблеманы шешу үшін бірнеше жаңа проблема туындау қаупі айқындалды.
Тағы бір себеп – ғылыми қауымның қарсылығы. Кеңес дәуірінде ғылым идеологияға тәуелді болды деген түсінік бар, алайда дәл осы жобада көптеген беделді ғалымдар ашық қарсы шықты. Географтар, гидрологтар, экологтар жобаның салдарын дәлелді есептермен көрсетіп, оны тоқтатуды талап етті. Академиктер бастаманы “табиғатпен күш сынасу” деп бағалады. 1970 жылдардың ортасында қоғамдық пікір де өзгере бастады: экология жағдайлары алғаш рет кеңінен талқыланып, табиғатты қорғау қозғалыстары пайда болды.
Сонымен қатар, маңызды фактор – саяси өзгерістер. Михаил Горбачев билікке келгеннен кейінгі қайта құру (перестройка) жылдары экономикалық тиімділік пен ашық пікір алмасуға жол ашылды. Осы кезеңде бұрын жабық түрде қабылданып келген ірі шешімдер қайта қаралды. 1976 жылы Кеңес Одағы Сібір суын бұру жобасын ресми түрде тоқтатты. Бұл шешім бір жағынан ғылым мен қоғам пікірінің жеңісі болса, екінші жағынан мемлекеттің экономикалық әлсіреуінің белгісі еді.
Сібір суын бұру жобасының іске аспауы – кеңестік жоспарлы саясаттың шектеулерін айқын көрсеткен тарихи сабақ. Табиғатты тек инженерлік есеппен «түзетуге» болады деген түсінік өзін ақтамады. Су тапшылығы проблемасы суды алыстан тасумен емес, оны тиімді пайдаланумен, үнемдеумен, жергілікті ресурстарды сауатты басқарумен шешілетіні кейінгі жылдары анықталды.
Бүгінде де осы жоба кейде еске алынады. Климаттың өзгеруі, су ресурстарының күрт кемуі жағдайында «солтүстіктен оңтүстікке су бұру» идеясы жаңа қырынан талқылануда. Алайда тарих сабағы бір нәрсені анық көрсетті: алып жобалардың тағдырын тек техникалық мүмкіндік демейік, экономикалық ақыл, экологиялық жауапкершілік және қоғамдық келісім шешеді.
Сібір суын бұру – іске аспаған жоба ғана емес, адам мен табиғат қарым-қатынасының күрделі философиясын айқындайтын үлкен тағылым. Ол бізге табиғатты аялауға, оны түсінуге және онымен үйлесімде өмір сүруге ұмтылу керектігін еске салады.
Бейсенғазы Ұлықбек,
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
