Кеңес қоғамы жан-жағы жабық, құрсаулы жүйе еді ғой. Бәрі де бір қалыптан шыққандай болатын. Адамдарды сызғышпен сызып қойғандай түзу жолмен жүргізіп, аяғын қия бастырған жоқ. Соған үйретті. Халықты жалған идеологиямен тұмшалады. Ал қалыпқа симай, шеңберді бұзғандар түрмеге қамалды. Қуғындалды.
Тіпті ойды да тұсаулады. Билікке қарсы ешкім артық пікір айта алмайтын. Оны айтқандар шетке қағылып, қатардан шықты. Қызметінен алынып, несібесінен айырылды.
Біз бұл жағдайды неге айтып отырмыз? Көрнекті жазушы Әкім Таразидың «Отличник» атты әңгімесін оқып, бала күнімізден санамызға сіңген осы көріністер көз алдымызға келді. Бас-аяғы үш-ақ беттік жұп-жұмыр туындыда партиялық номенклатураның адамды тірі өлікке айналдырған зұлым бейнесін аяусыз шенеген.
Жалпы, қарымды қаламгер алғашқы шығармаларынан бастап, кеңестік сұм саясатты астарлап болса да ашып көрсетті. Отаршыл биліктің іс-әрекетін ирониялық сарказммен бейнеледі. Сондықтан кейіпкерлерінің дені құрсаулы жүйенің қалыбына симады. Қарсылық танытты. Мәселен, «Қорқау жұлдыздағы» әділетсіздікке жаны төзбеген Лима ақыры өз-өзін өртеп жібереді емес пе? Міне, осындай ағысқа қарсы жүзген кейіпкерлерді суреткердің әр туындысынан кездестіресіз.
Ал мына әңгімедегі бас кейіпкер басқа. Нағыз қалыптан шыққан азамат. Өте тәртіпті. Таза киініп, мұқият жүреді. Жасыл бағдаршам жанбай көшеден өтпейді. Қиғаш жолға аяқ баспайды. Тротуармен тік жүріп барып, тік бұрылады. Қызметте де сол, бастық айтса істейді, айтпаса, отырады. Өзі ешқашан сөз бастамайды. Сұраса, жауап береді. Ешкімге де міндет артпайды. Сондай ұқыпты адам. Алайда үстінен үнемі сабын исі аңқиды. Жүрген жолы да белгілі: мектеп, пионер, комсомол, институт. Жолдамамен барған үлкен бір мекеменің ең кішкентай қызметін атқарды. Бірінші ашқан есігі де сол еді, соңғы жапқан есігі де сол болды. Әр бесжылдық сайын дәрежесі өсті. Алпыс екі жасында зейнетке шықты. Жиырма екі жасында үйленген еді, қырық екі жасында әйелі кетіп қалды. У да болған жоқ, шу да болған жоқ. Кеттім деді. Бұл үн қатқан жоқ.
Туынды осылай бірден елітіп әкетеді. «Тағы не болады екен?» деп одан әрі қызыға түсесіз. Алайда автор ештеңені ашып айтпайды. Барлығын емеурінмен жеткізеді. Құлдық сананың қасіретін зілді кекесінмен әжуалайды. Оны мына үзіндіден көресіз:
«Зейнетке шыққан соң тағы он жыл өмір сүрді. Көйлегінің жағасы бір қисайған емес. Жылына екі мәрте «туған» мекемесі жиналысқа шақырып, гүл береді. Егемендік алған соң конверт беретін болды. Тротуармен түп-түзу барып, түп-түзу бұрыш жасап, түп-түзу бұрылып, еңселі кеңсенің екінші қабатына түп-түзу көтерілетін. Залдың орта тұсында өзі таңдаған орындық болатын, соған барып отыратын, отыратын да өзі аты-жөні аталатын сәтті күтетін. Зейнетақының берекесі қашқан соң ескі таныстар бір-екі рет телефон шалып, ереуілге шақырды. Бұл бас тартты. Түп-түзу бұрыш жасайтын түп-түзу тротуардан шыққысы келмеді. Сөйтіп жүргенде ажал таянды. Мұның ажалы да түп-түзу еді. Алдымен діңкесі құрыды, содан соң меңдеді, содан соң төсек тартты. Бірақ бұл сенбеді. Өлетініне сенбеді. Өйткені өлім басқалардың үлесі деп ойлайды. Оның үстіне о дүниеге аттандарда бар ғұмыры тізбектеліп, шұбырып көз алдынан өтеді дейтіні қайда?»
Оның ойына ешқайсы келмеді. Балалық шағы да, әке-шеше, жолдас-жора, тіпті туған ауылы да елестемеді. Көңіл сарайы иесі жоқ бос үйдей қаңырап қалған. Сөйтіп, жатып жан тапсырды. Төрт бөлмелі пәтерді әбден еңсеріп алған күлімсі иістен көршілері оның мәңгілік сапарға аттанып кеткенін білді. Қырық жыл қызмет істеген еңселі мекемесі тәртіпті бес қызметкерден комиссия құрып, қаржы бөліп, оны жерлеуді ұйымдастырды.
Төрт бөлменің есік-терезесін айқара ашып, тымырсық үйдің ауасын әбден тазартқан көрші кемпір: «Заты күдікті болса да, аты адам, Жаратқан иеміздің бұл да бір пендесі еді ғой. Алла жолына адал аттансын!», деп білекті сыбанып жіберіп, ағзасын арулап жууға кіріседі. «Мәйіттің ернінде бұзылмай қалған: «Менің сырымды бәрібір, аша алмайсыңдар!» дегендей жымысқы күлкіні аңғарды.Таңғалып тұрып қалған. Одан да сорақысы бар екен. Оң қолының балаң үйрегі мен ортан терегінің арасынан бас бармағы бадырайып шығып қалыпты. «Мә, сендерге! Енді мені ұстай алмайсыңдар!» дегендей. Тұла бойынан сабынның аңқыған иісін сезіп көрші қатын тыжырынады», дейді.
Шынында, кеңес заманында талай адам іштен тынып жүрді. Ешкімге ақтарылып сыр ашпайтын. Өйткені сенбеді. Үрей алып қалған. Әңгімедегі кейіпкердің болмысы да солай. Оның өлгенде де бас бармағының бадырайып шығып қалғаны – отаршыл жүйеге қарсылығы. Ал шығарманың негізгі өзегі – сабын иісі. Бұл біздің бойымызға сіңіп қалған құрсаулы қоғамның иісі еді. Жазушы осыны меңзесе керек. Біз осы иістен тазардық па екен?
