2024 жылы Allianz компаниясы 71 елдің зейнетақы жүйесіне талдау жүргізіп, Қазақстанның 8 сатыға жоғарылап, 26-орынға көтерілгенін мәлім қылды. Аталған көрсеткіш бойынша Сингапур, Қытай, Испания, Түркия және басқа да елдерді артта қалдырған Қазақстанның көрсеткіші – 3,5 балл, бұл орташа мәннен жоғары (3,7). Жалпы , есеп Қазақстанның зейнетақы жүйесінің орнықтылығы мен тиімділігін атап өтіп, елдің алдағы демографиялық өзгерістерге дайын екенін көрсетіп отыр, деп жазады Egemen.kz.
Әлемдік рейтинг
Allianz Pension Index (API) — зейнетақы жүйелерінің орнықтылығы мен жеткіліктілігін кешенді бағалау үшін әзірленген көрсеткіш. Индекс үш ішкі индекске негізделген және 1-ден 7-ге дейінгі шкала бойынша бағаланатын 40 параметрді қамтиды. Мұндағы 1 – ең жақсы нәтиже дегенді білдіреді.
Бірінші ішкі индекс демографиялық өзгерістер қарқынын, мемлекеттік қарызды және өмір сүру деңгейін бағалайды. Екінші ішкі индекс – зейнетақы жүйесінің орнықтылығын, ал үшіншісі – зейнетақы жүйесінің егде жастағы адамдар үшін жеткілікті өмір сүру деңгейін қамтамасыз ете алу мүмкіндігін бағалайды.
Айта кету керек, бұл шолуға Орталық Азия мен ЕАЭО елдерінің бірде-бірі, соның ішінде Ресей де енбеген. Демек, бұл рейтингке қатысудың өзі зейнетақы жүйесінің даму бағыты мен деңгейінің жоғары екенін көрсетеді. Қазақстанның позициясы мен бағасы – елдің ең тиімді әрі дамыған жүйелер қатарына кіретінін дәлелдейді.
Осы ретте рейтингтің алғашқы ондығына енген елдер мыналар: Дания (2,3 балл), Нидерланды (2,6), Швеция (2,6), Жапония (2,7), Жаңа Зеландия (2,8), Израиль (3,0), Аустралия (3,2), Ұлыбритания (3,2), Норвегия (3,2) және АҚШ (3,2). Ал рейтингтің ең төменгі сатысында Лаос, Малайзия және Шри-Ланка зейнетақы жүйелері тұр (4,6–5 балл аралығында).
Қазақстанда 2,5 миллион зейнеткер бар
Бұл – 2025 жылғы 1 сәуір бойынша мәлімет. Қазақстанда көпдеңгейлі зейнетақы жүйесі жұмыс істейді, ол 1998 жылы реформаланған. Бұған дейін елімізде КСРО-дан қалған, ұрпақтар арасындағы ынтымақтастыққа негізделген үлестіру жүйесі жұмыс істеген. Алайда посткеңестік кезеңдегі экономикалық қиындықтар мен демографиялық жағдай жүйені реформалауды қажет етті. Қазіргі таңда Қазақстан үлестіру және жинақтау модельдерін біріктіретін әрі анағұрлым орнықты жүйеге ие.
Зейнетақы төлемдері үш деңгейлі жүйеден тұрады және әр азаматтың жеке жинақтау шотындағы қаражатына байланысты қалыптасады:
Бірінші деңгей – мемлекеттік бюджет есебінен төлемдер (ынтымақты және базалық төлемдер).
Екінші деңгей (БЖЗҚ арқылы) – міндетті жинақтаушы жүйе: жұмыскердің 10% міндетті зейнетақы жарналары (МЗЖ) және ауыр еңбек жағдайындағы қызметкерлер үшін жұмыс берушінің 5% міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары (МКЗЖ).
Үшінші деңгей (БЖЗҚ арқылы) – ерікті жинақтаушы жарналар (ЕЖЖ).
2024 жылғы 1 қаңтардан бастап жаңа компонент – жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналары (ЖМЗЖ) енгізілді. Бұл жарналар 2024 жылы 1,5%-дан басталып, 2028 жылға қарай 5%-ға дейін артады. Олар тек 1975 жылы және одан кейінгі жылдары туған қызметкерлерге қатысты қолданылады.
Әлем бойынша зейнетақы жүйелері жинақтаушы модельге көшіп жатыр
Соңғы ондаған жылдықта әлем елдерінің зейнетақы жүйелері үлестіруден жинақтаушы модельге тұрақты түрде көшіп келеді. Егер 2000 жылы үлестіру компоненті 65%-дан астам болса, қазір бұл көрсеткіш 50%-дан төмен. Жинақтау элементінің үлесі жылдан-жылға артып келеді. Бұл тұрғыда Қазақстан үлкен қадам жасап, ТМД елдері арасында алғашқылардың бірі болып жеке жинаққа негізделген жинақтаушы жүйеге көшті.
Allianz сарапшылары демографиялық үрдістерді ескере отырып, жинақтаушы компоненттің артықшылығына және маңыздылығына ерекше назар аударады. Есепте халықтың қартаю мәселесі баса айтылған: БҰҰ-ның соңғы болжамына сәйкес, алдағы 25 жылда 65 жастан асқан адамдар саны бүгінде 857 миллионнан 2050 жылға қарай 1 миллиард 578 миллионға дейін, яғни екі есеге жуық өседі. Туу көрсеткішінің төмендеуі еңбекке қабілетті жастағы халықтың өсімін тежейді. Ғасырдың ортасына қарай 15–64 жастағы 100 адамға 65 жастан асқан 26 адамнан келетін болады. Қазіргі көрсеткіш – 16 адам. Осыған байланысты сарапшылардың пікірінше, демографиялық өзгерістердің зейнетақы жүйесіне әсерін жұмсартудың бір жолы – мемлекеттік зейнетақы жүйесін жинақтаушы элементпен толықтыру.
Қорытындысында есепте «идеал» зейнетақы жүйесі дегеніміз – мемлекеттік (үлестіру принципіндегі) және жинақтаушы жүйелер арасындағы дұрыс тепе-теңдік екені айтылған. Осы екі компонентті үйлестіре білген елдер демографиялық өзгерістерге және зейнетақы жүйесінің ұзақ мерзімді орнықтылығына жақсы дайындалған. Алайда зейнетақы реформаларының сәтті жүзеге асуы үшін тиімді жұмыс істейтін еңбек нарығы қажет. Бұл – дамушы елдерде ресми жұмыспен қамтылған халық үлесін арттыруды және дамыған елдерде қартаюда тұрған жұмыс күшінің қажеттіліктеріне бейімделуді білдіреді.
