Еңбек миграциясы экономикалық тұрғыдан маңызды, алайда оның салдарынан балалардың болашағы бұлыңғыр болып отыр. Бұл тек бір отбасының трагедиясы емес, бүкіл қоғамға әсер ететін үлкен мәселе.

Өмірін жақсарту үшін табыс табуға басқа елге кететін жастар мен ел азаматтардың саны жыл сайын артып келеді. Материалдық тұрғыдан тұрақтылыққа қол жеткізген балаларға психологиялық тұрғыдан ауыр тиюде. Сaravan.kz медиа порталы тақырыпты жалғастырады.

2025 жылдың наурыз айында Ұлттық статистика бюросы жаңа деректерді жариялады. Ресми мәліметке сәйкес, 2024 жылы Қазақстаннан 13 732 адам көшіп кеткен. Бұл тәуелсіздік алған жылдан бергі ең төменгі көрсеткіш. Мәселен, 2023 жылы 16 мың адам, 2013 жылы 24 мың, ал 2003 жылы шамамен 74 мың адам елден көшіп кеткен. Яғни, ресми статистикаға сүйенсек, елден кеткісі келетіндердің саны жылдан-жылға азайып келеді.

Алайда сарапшылар бұл сандардың шынайы жағдайды толық көрсете алмайтынын айтады. Себебі, жұмыспен немесе оқуға кеткендер ресми көші-қон статистикасына ене бермейді. Олар шетелге уақытша кеткенімен кейін қалып қоюы мүмкін. Сондықтан шынайы көші-қон көлемі ресми сандардан әлдеқайда көп болуы ықтимал.

Балалар мен жастардың психологиялық жағдайы

Қазақстанда еңбек миграциясының көлемі көрші елдермен салыстырғанда төмен. Дегенмен, бұл мәселеден Қазақстан да шет емес. Ауылдық жерлерде тұратын балалардың шамамен 5%-ы ата-анасының шетелге жұмыс істеуге кетуіне байланысты қиындық көреді екен. Олар көбіне ата-әжелерінің немесе басқа туыстарының қарауында қалады.

Мұндай жағдай балалардың оқуына, психологиялық ахуалына және денсаулығына теріс әсер етеді. Ата-ананың жылдар бойы жанында болмауы балада жалғыздық, күйзеліс, өз-өзіне сенімсіздік сезімдерін тудырады. Медициналық тексерулерге тұрақты бармайды, кейде қажет медициналық көмекке қол жеткізе алмайды. Жиі бір бөлмеде бірнеше адаммен бірге тұрып, жұқпалы аурулар қаупі артады дейді мамандар.

Ал Ресейдің Украинаға басқыншылық соғысы жағдайды қиындата түсті. Бұл жағдай керісінше, балалардың ата-анасынан алшақтап кетуіне әкелуде. Көптеген жастар ақша үшін өз еркімен соғысқа аттанып жатыр. Сөзіміздің дәлелі ретінде «Хочу жить» жобасында жарияланған сұхбатты көре аласыздар.

Қазақтың үш азаматы ақшаның жетіспеушілігінен келісімшартқа отырып, соғысқа қалай аттанғандары туралы айтып берген. Олардың айтуынша, мұндай қадамға ипотека төлеу, ата-анасына қаржылай көмектесу мақсаттары итермелеген. Бірінші жалақыларын келісімшарт жасаған соң бірден алған. Кейін олар майданнан бірақ шығып, Украинада тұтқынға түскен. Ресей әкімшілігі отандастарымызда алмастырса да, енді олар елге қайта алмай отыр. Олар қазақстандықтарға ақымақтық жасамай, ақшаны басқа жолмен табуға болатынын айтып, өздерінің кешірілмес қателік жасағандарын мойындады. Болашақтарына балта шапқан жастарға билік те, үкімет те көмектесе алмайды. Себебі келісімшарттың мерзімі шексіз, ал соғыстан қашатын болса, оларға іздеу жарияланып, заң бойынша жауапқа тартылады.

Көрші елдердегі жағдай

Орталық Азияда еңбек миграциясы көптеген отбасылар үшін табыс табудың басты жолы. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан елдерінен жыл сайын 3 миллионға жуық адам шетелге жұмыс істеуге кетеді екен. Олардың көпшілігі Ресейге барады. Олар отбасыларына ақша жіберіп, күнкөрісті жақсартуға көмектессе де, балалары үшін ауыр салдар әкеледі.

Халықаралық көші-қон ұйымының дерегіне сүйенсек, 2021 жылы Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан елдерінен 3 миллион адам шетелде жұмыс істеген, олардың 87%-ы Ресейге кеткен. Миграцияның басты себебі – табыстың аздығы. Өзбекстанда ауыл тұрғындарының 80%-ы елде жұмыс істеу арқылы отбасын асырау мүмкін емес екенін айтады. Тәжікстанда мигранттардың жіберетін ақшасы жалпы ішкі өнімнің 27%-ын, Қырғызстанда – 20%-ын құрайды. Бұл қаржы отбасылардың күнделікті қажеттіліктерін, яғни тамақ, білім және медициналық шығындарын жабуға көмектеседі. Алайда, бұл экономикалық тұрақтылықтың құны – ата-анасыз қалған балалар.

ЮНИСЕФ жүргізген зерттеуге сәйкес, Өзбекстанда мигранттар отбасыларының 45%-ында кем дегенде екі бала ата-анасының бірінен немесе екеуінен айырылып отыр. 63% жағдайда балалар анасының қолында қалады. Себебі әкелердің табысы жоғары болғандықтан олар шетелде жұмыс істеп, ақша жібереді. Қырғызстанда да жағдай ұқсас. 2013 жылғы мәлімет бойынша, Ош облысында балалардың 10%-ы ата-анасының ұзақ уақыт болмауынан «әлеуметтік жетім» болып саналады. Тәжікстанда мектеп жасындағы балалардың 30%-ы әжесі, атасы немесе басқа туыстарының қолында тәрбиеленеді.

Ата-ананың жоқтығы балалардың білім алуына да кері әсер етеді. Өзбекстанда мұндай балалардың 25%-ы үлгерімі төмен болса, толық отбасындағы балалар арасында бұл көрсеткіш – 15%. 20% бала сабақты жиі қалдырады, өйткені үй шаруасына көмектесуге немесе жұмыс істеуге мәжбүр. Тәжікстанда 10–14 жас аралығындағы балалардың 15%-ы бейресми жұмысқа тартылған.

Психологиялық тұрғыдан да жағдай күрделі. Қырғызстанда балалардың 40%-ы өзін жалғыз сезінсе, Өзбекстанда 30%-ы апатия мен сабаққа қызығушылықтың жоғалуын байқайды. Тәжікстанда жасөспірімдердің 10%-ы ұсақ құқық бұзушылықтарға бейім. ЮНИСЕФ дерегі бойынша, балалардың 70%-ы ата-анасымен аптасына бір реттен сирек сөйлессе, 15%-ы айына бір-ақ рет қана байланысады.

Балалардың денсаулығы да сыр беріп жатыр. Өзбекстанда балалардың 23%-ы соңғы бір жылда денсаулығы нашарлағанын айтқан. Тәжікстанда 13% бала дұрыс тамақтанбаудың салдарынан созылмалы ауруға шалдыққан. Қырғызстанда 44% бала тар бөлмелерде, бірнеше адаммен бірге тұрып жатыр. 50% бала дәрігерге тек шұғыл жағдайларда ғана қаралады.

Қоғамда да бұл балалар жиі кемсітушілікке тап болады. Қырғызстанда 20% бала қатарластарының «жетім» немесе «тасталған» деген мазақ сөзіне ұшыраса, Өзбекстанда 15% бала мектептегі шараларға қатыспайды, өйткені өзін төмен сезінеді.

Бұл мәселелермен күресу үшін халықаралық ұйымдар мен үкіметтер түрлі бағдарламалар іске асыруда. Мысалы, Халықаралық көші-қон ұйымы, БҰҰ Әйелдер ұйымы мен Дүниежүзілік банк 2010–2013 жылдары 674 мың адамға ақпараттық көмек көрсетіп, 50 мың мигрантқа заң кеңесін берген. 2021 жылдан бастап мигранттарды арнайы оқытып, олардың құқықтарын қорғауға бағытталған жұмыстар жалғасуда. Тәжікстан мен Қырғызстанда 3000 отбасы микронесиелер мен ауылшаруашылық жобалары арқылы табысын арттырды.

ЮНИСЕФ те белсенді. Өзбекстанда Еуроодақтың қолдауымен психологиялық көмек, білім беру және қамқоршылармен жұмыс жүргізілуде. Қырғызстанда балалар орталықтары құрылып, мигранттардың балаларына білім мен бос уақытты тиімді өткізу мүмкіндігі берілуде. Тәжікстанда 2020–2023 жылдары 10 мың бала осы бағдарламалармен қамтылды.

Дегенмен, бұл шаралар жеткіліксіз. Балалардың тек 10%-ы ғана психологиялық көмек алады. Ауылдарда қажетті инфрақұрылым жоқ. Көптеген ата-аналар мен қамқоршылар психологиялық көмекті қажетсіз деп санап, қолдауға жүгінбейді.

Осы қиындықтарды жеңу үшін үш негізгі бағыт ұсынылады:

1. Балаларға сапалы білім мен медициналық қызметке қолжетімділікті кеңейту.

2. Психологиялық қолдауды күшейту – мектептерде психологтар желісін құру.

3. Миграцияға балама ретінде жергілікті экономиканы дамыту – ауыл шаруашылығын қолдау, шағын бизнесті несиелеу.