Алдағы жылдары еліміз Еуразияның цифрлық хабы болуды мақсат етіп отыр.
Жасанды интеллект – XXI ғасырдың жаңа “мұнайы”. Ол экономиканы жаңартып, мемлекеттік басқаруды жеңілдетіп, денсаулық сақтау мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгерте алады. Қазақстан үшін ЖИ тек технологиялық тренд қана емес, ұлттық қауіпсіздік пен жаһандық бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторына айналмақ. Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
Жасанды интеллект жаһандық бәсекелестіктің және ұлттық тәуелсіздіктің негізгі факторына айналды. Бұл технологияларсыз мемлекеттер экономикалық және саяси дербестігін жоғалту қаупіне тап болады. Қасым-Жомарт Тоқаевтың айтуынша, ЖИ дамытуда белгілі бір ілгерілеу бар, алайда қарқыны мен нәтижелері әлі де жеткіліксіз. Әлемдік ЖИ индустриясының қарқынды дамуы жағдайында республика Еуразияның цифрлық хабы болуды көздеп отыр.
БҰҰ Сауда және даму жөніндегі конференциясының деректеріне сәйкес, 2033 жылға қарай әлемдік ЖИ нарығының көлемі 4,8 трлн долларға жетуі мүмкін. Оның технологиялық индустриядағы үлесі 2025 жылғы 7%-дан 29%-ға дейін өседі. Бұл — экономикалық және әлеуметтік дамуға кең мүмкіндік беретін бұрын-соңды болмаған өсім. АҚШ пен Қытай сынды жетекші державалар ЖИ бойынша ұлттық бағдарламаларды белсенді іске асыруда. Қытай ЖИ саласында ынтымақтастық жөніндегі Ғаламдық ұйым құруды ұсынды, ал Тоқаев бұл бастаманы қолдап, қазақстандық ведомстволарға дайындық жұмыстарына қатысуды тапсырды. Халықаралық бастамаларға қатысу Қазақстанның цифрландырудағы өңірлік көшбасшы болу стратегиясына толық сай келеді.
Бұл мақсатқа жету үшін Президент елдің цифрлық экожүйесін бірыңғай платформаға көшіруді міндеттеді. Жаңа цифрлық шешімдерді енгізу мерзімі 3 жылдан 6 айға дейін қысқаруы тиіс. Үкімет пен Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігіне ЖИ мен цифрлық трансформацияны дамыту жөнінде жүйелі құжат әзірлеу тапсырылды. Құжат прагматикалық сипатта болып, экономика мен мемлекеттік секторға ЖИ енгізудің нақты шараларын қамтуы, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға және жаңа салалар құруға ықпал етуі керек. Тоқаев бұл құжаттың сапасын қамтамасыз ету үшін халықаралық компаниялар мен сарапшыларды тарту қажеттігін атап өтті.
Президент цифрлық саясаттың тоғыз басым бағытын белгіледі.
Біріншісі, ЖИ-ды нақты экономика секторына енгізу. 2025 жылдың соңына дейін Үкімет пен “Самұрық-Қазына” қоры өндірістік процестерде ЖИ қолданудың дәлелденген экономикалық тиімділігін көрсететін мысалдар ұсынуы тиіс.
Екіншісі, мемлекеттік аппараттың жұмысын оңтайландыру. Қазір мемлекеттік қызметтердің басым бөлігі “цифрлық бекіту” деңгейінде: құжаттар электронды түрде өңделгенімен, рәсімдер қолмен орындалады. Бұл қағаз бюрократиясын цифрлық ортаға көшіру ғана, ал тиімділік артпай отыр. Тоқаев 3 ай ішінде ЖИ көмегімен мемлекеттік қызметтерді толық трансформациялау шараларын әзірлеуді, босайтын ресурстарды күрделі міндеттерге бағыттауды тапсырды.
Үшіншісі, денсаулық сақтау. ЖИ ауқымды медициналық деректерді талдап, дәл диагноз қоюға, емдеу тәсілін таңдауға және пациенттерді бақылауға мүмкіндік береді. Қазақстанда перспективалы медициналық стартаптар бар, бірақ олардың дамуын бюрократиялық кедергілер тежейді. Елдегі медициналық ақпараттық жүйелердің бытыраңқылығы ЖИ енгізуді қиындатады. Тоқаев бұл кедергілерді жойып, медициналық деректер үшін бірыңғай алгоритм құруды тапсырды.
Төртіншісі, ЖИ-ды реттеу. Әлемдік көшбасшылар, ЕО, АҚШ, Қытай және Канада — ЖИ тәуекелдері мен мүмкіндіктерін ескеретін өз үлгілерін әзірлеуде. Қазақстан да халықаралық тәжірибеге сүйеніп, ұлттық басымдықтарды ескеретін заңнамалық база құруы керек. ЖИ туралы заң 2025 жылдың қазан айында қабылдануы тиіс. Ол технологияның дамуына кедергі келтірмей, инвестиция тартуға жағдай жасауы қажет. Заң азаматтардың құқықтарын және бизнестің мүдделерін қорғай отырып, нақты әрі түсінікті болуы тиіс.
Бесіншісі, цифрлық инфрақұрылымды дамыту. Қазақстанда Орталық Азиядағы ең ірі суперкомпьютерлік кластер іске қосылды. Тоқаев оның қуатына барлық қатысушылардың, әсіресе стартаптар мен ұлттық маңызы бар жобалардың теңдей қол жеткізуін қамтамасыз етуді тапсырды. Үкімет есептеу ресурстарын бөлудің әділ ережелерін әзірлеуі және мемлекеттік ақпараттық жүйелердің бытыраңқылығын жоюы тиіс. 2026 жылдың қаңтарынан бастап QazTech ұлттық платформасынан тыс жаңа ақпараттық жүйелерді құруға мораторий енгізіледі (Цифрландыру жөніндегі комиссия келісім берген ерекше жағдайларды қоспағанда). 2026 жылдың бірінші тоқсанының соңына дейін QazTech толық ақпараттық қауіпсіздікпен қорғалуы керек.
Алтыншысы, киберқауіпсіздік. 2025 жылы Қазақстанда 40-тан астам ірі дерекке қатысты ақпараттың таралуы тіркелді, ең ірісі маусымда болды. Ақпараттық жүйелердің осалдығы әлі де өзекті мәселе. Тоқаев өкілеттіктердің шашыраңқылығы және ведомстволар арасындағы функциялардың қайталануы киберқатерлерге ден қоюды баяулатып жатқанын айтты. Ақпараттық қауіпсіздік комитеті мен ҰҚК-ге қарасты мемлекеттік техникалық қызмет бұл кемшіліктерді жоюы тиіс. Президент киберқауіпсіздікті басқарудың бірыңғай вертикалін құруды тапсырды.
Жетіншісі, қорғалған байланыс. Қазақстандағы іскерлік және қызметтік қатынастың едәуір бөлігі халықаралық мессенджерлер арқылы жүргізіледі, бұл жеке деректерді қорғау туралы заңнаманы бұзады. Жеке сәйкестендіру нөмірлері мен денсаулық деректерін қоса алғанда, сезімтал ақпараттың ұлттық юрисдикциядан тыс берілуі деректердің таралу қаупін арттырады. Қауіпсіздік деңгейі жеткілікті Aitu қазақстандық мессенджерін енгізу басты басымдық болуы тиіс.
Сегізіншісі, деректерді басқару. Нейрожелілер адамның дауысын, бейнесін және мінез-құлқын имитациялап, биометриялық көшірмелер жасайды, бұл жеке деректер мен банк шоттарына қауіп төндіреді. Жалған бейнероликтер қоғамдық пікірді манипуляциялауы мүмкін. Мемлекет жоғары деңгейдегі цифрлық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге міндетті, деп санайды Тоқаев.
Тоғызыншысы, ЕАЭО-ны цифрландыру. Қазақстан Еуразиялық экономикалық одақтағы цифрландыру үдерісін басқаруы тиіс, бұл өңірлік көшбасшылықты нығайтады. Бұл өз кезегінде мүше елдермен үйлесімді әрекет етуді және озық технологияларды енгізуді талап етеді.
Тоқаев алдағы 5 жылда Қазақстан ЖИ мүмкіндіктерін толық пайдаланатын цифрлық мемлекетке айналуы тиіс екенін атап өтті. Ол үшін жаһандық бәсекелестік жағдайында күш-жігердің сабақтастығын қамтамасыз ететін кешенді бағдарлама қажет. Алайда қазіргі прогресс қанағаттанарлықсыз. Инфрақұрылымды дайындау, заңнаманы әзірлеу және ЖИ енгізу тапсырмалары баяу орындалуда. Президент жұмысты жеделдетуді талап етті, сонда ғана Қазақстан жаһандық технологиялық жарыста лайықты орын ала алады.
ЖИ енгізудің экономикалық әсері әлемде қазірдің өзінде байқалуда. Мысалы, АҚШ-та өндірісте ЖИ қолдану 2020–2024 жылдары еңбек өнімділігін орта есеппен 14%-ға арттырды. Қытайда логистикадағы ЖИ жүйелері сол кезеңде шығындарды 12%-ға қысқартты. Қазақстан да, егер бюрократиялық кедергілерді жойып, цифрландыруды жеделдетсе, осындай нәтижелерге қол жеткізе алады.
Қазақстанда ЖИ енгізу бірқатар қиындықтарға тап болып отыр. Ақпараттық жүйелердің бытыраңқылығы, шешім қабылдау қарқынының төмендігі және ведомстволар арасындағы үйлесімсіздік прогресті тежейді. Мысалы, әлеуеті жоғары медициналық стартаптар бірыңғай деректер базасының жоқтығы мен бюрократиялық шектеулердің кесірінен ауқымын кеңейте алмай отыр. Мемлекеттік секторда цифрлық трансформация тек қолданыстағы процестерді “оцифрлаумен” шектеліп, түбегейлі қайта жобалау жүргізілмейді. Бұл тиімділікті төмендетіп, шығындарды арттырады.
Киберқауіпсіздік әлсіз буын болып тұр. 2025 жылғы деректердің таралуы 1,2 млн-нан астам Қазақстан азаматын қамтыды, бұл цифрлық жүйелерге деген сенімді әлсіретті. Бірыңғай киберқауіпсіздік орталығының болмауы және ведомстволар арасындағы функциялардың қайталануы жағдайды ушықтырады. Салыстыру үшін, ЕО-да деректердің таралу қаупін барынша азайтатын бірыңғай GDPR стандарты жұмыс істейді, ал Қазақстанда мұндай стандарт әлі енгізілмеген.
Қазақстанның ЖИ саласындағы болашағы инфрақұрылымды дамыту мен инвестиция тартуға байланысты. 2025 жылы іске қосылған қуаты 10 петафлопс болатын суперкомпьютерлік кластер ЖИ қосымшалары үшін үлкен деректерді өңдеуге мүмкіндік береді. Алайда оны пайдалану ресурстардың тең бөлінбеуіне байланысты шектеулі. Бұл мәселені шешу үшін Тоқаев есептеу қуатына қол жеткізудің ашық ережелерін әзірлеуді тапсырды.
Халықаралық ынтымақтастық та маңызды рөл атқарады. Қытай ұсынған ЖИ жөніндегі Ғаламдық ұйымға қатысу Қазақстанға озық технологиялар мен сараптамаға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ал деректерді шифрлауды қолдайтын ұлттық Aitu мессенджері ел ішіндегі қауіпсіз байланысты қамтамасыз етіп, шетелдік платформаларға тәуелділікті азайта алады.
Қазақстан цифрлық трансформация табалдырығында тұр. Жетістік қойылған міндеттердің орындалу жылдамдығы мен сапасына тікелей байланысты. Жаһандық бәсекелестік жағдайында кідіріс ұстанымнан айырылуға әкелуі мүмкін. ЖИ жөніндегі стратегиялық құжат, бірыңғай цифрлық платформа және бюрократиялық кедергілерді жою 2030 жылға қарай Еуразияның цифрлық хабы болуға бастайтын негізгі қадамдар.
