Абайды оқу бір басқа да тану бір басқа... табыну тағы бөлек әңгіме. Өйткені Ибраһим біз әлітүсінбеген, тілін білмеген, ескермеген, елемеген, ұқпаған, ұға алмай жүрген дүниелерді баяғыдақағазға түсірген екен. Сонау 19 ғасырда дүниеге келіп, Шыңғыстаудың етегінде жатқанымен, көңіліЕуропа мен Петерборда болған сияқты.. Жайжатпай замана ақындарымен үндес болғанына риза боласың. Әсіресе, танымы мен толғағы ұқсас, Тәңірқосқан, Татьянасы ортақ, Пушкинмен руханижақын болғанына таң қаласың. Таңданасың.
Менің жазбам тарихи зерттеу, болмаса, әдеби талдау емес. Ол – әдеби сыншылардың алаңы. Менің түйгендерім тек режиссёрлық көзқарас.Сондықтан да әдебиет әлеміндегі әкімдерден артық кетсем, ешкім сөге жамандамас деймін.
Жақында ойламаған жерден А. Пушкиннің «Элегиясын» қайта қарауға тура келді. Александр Сергеевичтің ұлы ақын екеніне дау жоқ. Оның ұлылығы –философиясында, дәлірек айтсам – лирикалық пәлсапасында...
...Безумных лет угасшее веселье,
Мне тяжело, как смутное похмелье.
Но как вино — печаль минувших дней
В моей душе чем старе, тем сильней.
Я путь уныл. Сулит мне труд и горе
Грядущего волнуемое море...
Ал енді Абайға келейік.
Есіңде бар ма жас күнің,
Кімді көрсең – бәрі дос.
Махаббат, қызық, мал мен бақ,
Көрінуші еді досқа ортақ.
Үміт жақын, көңіл ақ,
Болар ма сондай қызық шақ?
Элегия... Лирикадағы бұл жанр поэзияда, музыкадабаршылық. Баянсыз махаббаттың мұңы бірте-біртеақынды сара ала сағыныш пен өзекті өртегеншерге бөлейді..Өзінің жастық атты бекеттенбайқамай түсіп қалғаны қынжылтады. Қинайды. Сондықтан да терісіне симай барады.
Элегия көп ақындарда кездесе бермейтіні рас. Әсіресе коммунистік кезеңде Совет елінде элегияғаорын жоқ деген қағида болған. Екі ақында да өткенге деген сара ала сағыныш, қайнаған сары самаурынның қақпағынан төгілген ыстық судай кемеріне симайды. Қимастық. Екеуінде де поездың терезесінен қол бұлғап қала берген бағаналар тәрізді... Тек санадағы жалт-жұлт еткен жарықтай...Олар өткен жастықты, кімді көрсең бәрі дос балаң шақты... махаббат қызық... мал мен бақ – мастықты, ұйқысыз түндер мен алаңсыз таңдарды аңсайды. Ия, дәл солай. Қәзіргідей ақ таңға асыққан албырт жүректердің ақшаға мән бермейтін мәрт кезі...
«Болар ма сондай қызық шақ?..».
Бұл сұрақ емес.. Бұл – өкініш. Адамның балалығын, балғын кезін сағынғандай... Болмаса,көрші үйге қонақ боп келген балауса қыздың саған ұрлана қарап жымиғанындай... немесе әлгі арудың алысқа, тым жыраққа бір жола кетіп бара жатып соңғы рет саған бұрылғанындай көрініс.
Поэзияның құдіреті кез келген оқырманды баулап алуында. Ақынның өлеңі ертеңгі таңғы шықтай мөлдір болса, әр үйдің терезесінен сәуле боп кіреді. Нұрын шашады. Сондықтан да ШЫН ақын – досың, сырласың, серігің... Лүпілдеген жүрегіңнің соғысы іспетті.
Құдай-ау, қайда сол жылдар,
Махаббат, қызық мол жылдар?!
Ақырын, ақырын шегініп,
Алыстап кетті-ау құрғырлар.
Абай өткен жылдарды емес, махаббатын іздейді,қымбатына ах ұрады... жанына жақын, жүрегінежылы «құрғыр» сезімдерін сағынады. Бір ауызсөзде қаншама сыйластық, сағыныш жатыр.
Иә, Абай – суреткер. Тек бояудың орнында СӨЗ бен сурет салады. Қиыннан қиыстырған ер данасы. Қараңызшы:
Ақырын, ақырын шегініп...
Осы сөйлемде «ақырын» сөзі екі рет қайталаныныптұр... Бұл ақын сөзінің аздығы емес – молдығы. Теңіздегі толқынның қайтқанындай қайталанады.Өзі айтқан: алдыңғы толқын ағалар, кейінгі толқын інілер...
Алға қарай жылжиық.
Пушкин:
Но не хочу, о други, умирать;
Я жить хочу, чтоб мыслить и страдать;
И ведаю, мне будут наслажденья
Меж горестей, забот и треволненья:
Порой опять гармонией упьюсь,
Над вымыслом слезами обольюсь...
Бұл жердегі «вымысел» сөзінің мағынасын өнермен өлеңнен іздеген жөн. Пушкин өлімніңзаңдылығын біле тұра өлгім келмейді, «Я жить хочу, мыслить и страдать» дейді.
Біздің Абай:
Жалынасың, боқтайсың,
Сағынасың, жоқтайсың.
Махаббат кетті, дос кетті,
Жете алмайсың, тоқтайсың.
Көзіме жас бер, жылайын,
Шыдам бер, сабыр қылайын.
Жаралы болған жүрекке
Дауа бер, жамап сынайын.
Жүрегі кеудесіне симаған ақын бір сәт пендешіліктің емес, адамдықтың шыңынаөрмелеп шығып, Құдаймен тілдескендей... тілтабысқанындай... сыбырласқандай...сырласқандай... Бұл – хакім Абай емес, ақынАбайдың биіктігі.
Шың басында қос ақын тұр. Олар беймәлім танысдостар. Екеуі де рухани үзеңгілес. Екеуі де зарзаманда запыран құсқан қос мұңлық. Оларға ортақТабиғат пен Тылсым күш. Поэзия хәм Философия. Ойшыл оғландар... Баяғыда бір жазғаным ескетүсті. «У гениев не бывает национальности».Шыны солай, Адамзатқа Күн ортақ, Жер ортақ. Су ортақ және Дана ақындары ортақ.
Алайда осы жерде екі ақын қос өзеннің бөлінгенсағасындай, Еділ мен Жайықтай екіге айрылады.
Егер Пушкин өмірінің соңғы сәтінде бәріненқалған көңілінде махаббаттың сәулесі тағы бір ретжарқ ететірінен үміттенсе, Абай «көзіме жас бер,жылайын, // шыдам бер сабыр қылайын» депҚұдаймен тілдеседі. Құдды Пайғамбар. Абайдыосы сәтте Желмаяға мініп жерұйығын іздегенАсанқайғы дерсің. Болмаса, қобызын қолына алып,тіршіліктің тамыздығын қалай тауыспауға боладыдеп Ажалмен арпалысқан Қорқыт па дерсің.
Амалсыздан Асқар Тоқпанов айтқан әңгіме ескетүскен.
Бірде бір жазушы Жамбылдан: Тәте, Абай қандайақын?» – деп сұрағанда, «Тәйт әрі, қызыңдыұрайын, Абай ақын ба екен? Ол – Пайғамбар ғой»деген екен» Бұл әңгіменің болғаны рас.
Әлемде Сократ салған пәлсапа соқпағында талайлардың ізі жатыр. Ал маған жақын, бәрімізге етене таныс философия, ол – Абай философиясы.
Өлсем орным қара жер сыз болмай ма? Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма? Махаббат, ғадауатпен майдандасқан Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?
Абай философиясы осылай: Шыңғыстаудан жоғарыұшып, сонау көк аспанға, ғарышқа беттеген... Құдды, қайран елі қазағының көңіліндей тымасқақ, тым биік...
Талағат Теменов
Abai.kz
