Қала мәдениеті мен қоғамдық тәртіп ұсақ-түйек нәрселерден бастау алады. Тіпті сынған терезе, қабырғадағы жазу, орындықтағы қоқыстың өзі қоғамның ішкі ахуалын, азаматтардың жауапкершілік деңгейін көрсететін мысал.

Мұндай ұсақ тәртіпсіздікке көз жұма қарайтын болсақ, ол ертең үлкен заңбұзушылыққа, ал одан да сорақысы — қылмысқа апаруы мүмкін. Бұл тұжырымды осыдан қырық жыл бұрын америкалық зерттеушілер ұсынған еді. «Сынған терезелер» теориясы біздің қоғамда қалай жұмыс істейді? Caravan.kz медиа порталының тілшісі толық тарқатады.

Сынған терезелер теориясы

1969 жылы америкалық психолог Филип Зимбардо екі бірдей көлікті екі түрлі ортаға қойып тәжірибе жүргізген. Біріншісін қылмыс деңгейі жоғары Нью-Йорктің Бронкс ауданында, екіншісін тыныш әрі бақуатты Калифорниядағы Пало-Альтода қалдырған. Бронкстағы көлікті бірнеше сағат ішінде тонап кеткен. Ал Пало-Альтодағы көлікке бір апта бойы ешкім тиіспеген. Кейін зерттеуші екінші көлікті әдейі бүлдіріп, зақым келтірген. Бұл ауданда білімді әрі ауқатты халық тұрса да, бірнеше сағаттың ішінде оны да тонап кеткен. Аталмыш тәжірибе адамдардың мінез-құлқына қоршаған ортаның, яғни тәртіптің немесе неқұрайлылықтың ықпалы зор екенін көрсетті.

1982 жылы американдық социологтар Джеймс Уилсон мен Джордж Келлинг The Atlantic Monthly журналында «Сынған терезелер» атты мақаласын жариялап, қоғамдағы ұсақ заңбұзушылықтар мен ауыр қылмыстар арасындағы байланысты дәлелдеді.

Оның атауы теорияның қарапайым мысалынан шыққан:

«Егер ғимараттың бір терезесі сынып, жөнделмесе, біраз уақыттан кейін ғимараттың бірде-бір бүтін терезесі де қалмайды», – деп жазды олар.

Теория бойынша, тыйым салынған жерлерге қоқыс лақтыру, вандализм, маскүнемдік, метро турникеттерінен секіріп өту сияқты ұсақ құқық бұзушылыққа қоғам көз жұмса, бұл әрі қарай ірі және қауіпті заң бұзушылықтың жасалуына әкеледі.

Қарапайым түрде мұның психологиялық механизмін «Өзгелер істей алса, мен неге істей алмаймын?» деген сөзбен суреттеуге болады. Адам жасалған қылмыстың жазаланбауын немесе орны толтырылмауын көрсе, ол тәртіпті елемей қояды. Бұл біртіндеп ауыр қылмыстың санының өсуіне әсер етеді. Керісінше, кез-келген тәртіптің сақталмауы қатаң қадағаланатын болса, ешкімнің оны бұзуға дәрмені бармайды.

Нью-Йорк тәжірибесі: қатаң тәртіп пен нәтиже

Сынған терезелер теориясы бірінші рет Нью-Йоркте, одан кейін басқа АҚШ, Еуропа, Оңтүстік Африка, Индонезияның қалаларында қолданысқа енді. 1990-жылдары Нью-Йорк қаласы ауыр қылмыстардың нағыз отаны болған. Сол жылдары бұл қалада, күнделікті 1500-ге жуық ауыр қылмыстар мен 7-8 адам өлтіру оқиғасы тіркеліпті. Тіпті метроға күндіз кірудің өзі-қауіпті болған екен.

1994 жылы мэр Рудольф Джулиани «нөлдік төзімділік» саясатын енгізіп, «Сынған терезелер» теориясын іске асырды. Оның бастамасымен метро жүйесінде жүздеген полицейлер жұмыс істей бастаған. Сол кезде 250 мыңнан астам адам метрода билетсіз жүрген екен, ал пойыз вагондары граффитиге толы болатын.

Полиция ұсақ заңбұзушылықтарға көз жұмып қараудан бас тартып, қоғамдық тәртіпті бұзғандардың бәрін жауапқа тарта бастапты. Көпшілікке түсініксіз болып көрінген тәжірибе уақыт өте келе оң нәтиже бере бастаған.

Зерттеушілер Келлинг пен Уильям Соуза 1989–1998 жылдары жаңа саясаттың арқасында 60 мыңнан астам ауыр қылмыстың алдын алуға мүмкіндік туғанын жазды. Джулиани халықтың сеніміне ие болып, 1997 жылы қайта сайланды. Кейін оның ізбасары Майкл Блумберг бұл бағытты жалғастырып қана қоймай, оны күшейтті. Яғни, полицияға кез келген күдіктіні тоқтатып, тінту құқығы берілді.

Сын мен күмән

Алайда бұл тәсілдің қарсыластары да аз болған жоқ. The Washington Post басылымының шолушысы Бенч Эсфильд теорияны сынап, ол әлеуметтік теңсіздікті жоймай, керісінше, полицияның шамадан тыс қаталдығына және нәсілдік кемсітушілікке жол ашады деп есептеді. Колумбия университетінің профессоры Бернард Харкурт те 1990-жылдары Нью-Йорк полициясына түскен шағымдардың күрт өскенін атап өтті. Кейбір сарапшылар қылмыстың азаюы экономикалық тұрақтылықтың нәтижесі деп санайды: жұмыссыздық азайды, есірткі мәселесі бәсеңдеді.

Тіпті «нөлдік төзімділік» саясаты енгізілмеген қалаларда да қылмыс төмендеген. Сонымен қатар, сол кезеңде полицияның материалдық және техникалық мүмкіндіктері жақсарған, қылмыстық статистика деректері компьютерлік жүйеге енгізіліп, бақылау күшейтілген.

Қазақстандағы жағдай

Свидетель басылымының жазуынша, Қазақстанда да «нөлдік төзімділік» элементтері бар, десе де ол тұтас саясат ретінде жүзеге асқан жоқ. Билік құқықбұзушылықтың кей түрлеріне жазаны қатаңдату арқылы тәртіп орнатуға тырысып келеді. Мысалы, вандализмге қарсы күрес осы бағыттағы ең нақты қадамдардың бірі.

2023 жылғы қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев вандализм үшін жауапкершілікті күшейтетін заңға қол қойды. Бұрын 200 АЕК-тен жоғары залал келтірілген жағдайда ғана қылмыстық іс қозғалатын болған. Ал қазір бұл шек төмендеді. Ең төменгі айыппұл мөлшері 50 АЕК болып бекітілді, ауырлататын жағдайлар енгізілді.

«Құқықтық статистика» порталының дерегінше, 2025 жылдың тоғыз айында «Вандализм» бабымен 5 іс тіркелген. 2024 жылы 17 млн 112 мың теңге көлемінде залал келтірілген 360-тан астам вандализм фактісі анықталып, 337 азамат жауапқа тартылған. Олардың 198-і айыппұл төлесе, 139-ы әкімшілік қамауға алынған.

2021 жылы есірткі айналымы саласында синтетикалық заттардың қылмыстық шегі 50 грамнан 1 грамға дейін төмендетілді, ал 2020 жылдан бастап жол қозғалысында 0 промилле талабы енгізілді.

Сарапшылар не дейді?

Мамандардың пікірінше, «нөлдік төзімділік» саясатының үш негізгі әлсіз тұсы бар:

1. Ашықтық пен нақты ережелердің болмауы. Егер полиция әрекеттері мен құқықтық процедуралар айқын болмаса, қоғамның сенімі төмендейді.

2. Қазіргі қылмыстық құқықтың гуманистік сипатына қайшы келуі. Қазіргі жүйе жазалаудан гөрі түзетуге бағытталған, ал «нөлдік төзімділік» әдісі жеке тұлғаның ерекшелігін елемейді.

3. Ұсақ құқықбұзушылық пен ауыр қылмыстың арасында тікелей байланыс жоқ. Соңғысының себептері әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан әлдеқайда терең.

Қатаң жазадан да тиімді жол бар

Сарапшылардың айтуынша, қоғамдағы тәртіпті орнату тек жазалаумен шектелмеуі керек. Ең алдымен құқықбұзушылықтың алдын алуға бағытталуы тиіс. Егер жастарға бос уақытын пайдалы өткізуге мүмкіндік берілмесе, олар міндетті түрде өз ермегін көшеден табады.

Мәселен, граффити салушыларды қуғындаудың орнына, олардың өнерін қоғамдық деңгейде бағыттау тиімдірек болады дейді мамандар. Қалаларда стрит-арт фестивальдері ұйымдастырылса, мәдение шара арқылы вандализм әрекеттері де азаяды.

Сондай-ақ тұрғындарды абаттандыру шараларына тарту үлгісі де оң нәтиже беруі мүмкін. Себебі адам өз күшімен жасаған дүниесін бұзбайды, керісінше, қорғап, құрметтейді.

Қорытындылай келе, тәртіптің қалыптасуы қоғамның мәдени деңгейіне, билік пен құқық қорғау органдарының ашықтығына, тұрғындардың белсенділігіне байланысты екенін айта кеткен жөн. Десе де, қоғамдағы тәртіп ұсақ-түйектен басталатынын ұмытпаған абзал. Сынған терезені дер кезінде жөндеу, қабырғадағы жазуды өшіру, көшедегі қоқысты жинау – үлкен мәдениеттің кішкентай көрінісі.