Білім таусылмайтын байлық екені белгілі, ал оның ел экономикасындағы жинақ қорларына әсері қандай? Соңғы уақытта әлемдік ғылыми ортада жоғары білімді азаматтардың үлесі артқан сайын, ұлттық жинақ деңгейінің төмендеуі мүмкін деген қызықты болжамдар айтыла бастады, деп жазады Egemen.kz.
Диплом жинаққа қалай әсер етеді?
Ван, Чжан және Ян (Wang et al., 2022) сынды ғалымдар өздерінің зертеуінде жоғары білім беру жүйесінің кеңеюі мен ұлттық жинақ деңгейі арасындағы байланысты егжей-тегжейлі зерделеген. 1991 жылдан 2019 жылға дейінгі аралықтағы 30 елдің панельдік мәліметтерін SYS-GMM әдісімен талдаған авторлар күтпеген қорытындыға келеді: жоғары білім беру жүйесінің кеңеюі ұлттық жинақ деңгейіне кері әсерін тигізеді. Әсіресе Азия елдерінде және жеті дамушы елде экономиканың (Ресей, Үндістан, Қытайды қосқанда) бұл көрсеткіші жаһандық деңгейден де жоғары болып шыққан.
Пандемия кезінде мәселен, Қытайда ұлттық жинақ деңгейі 2020 жылы 45,7%-ға жетіп, әлемдік рекордты жаңартты. Бірақ Ванның (2022) пайымдауынша, жоғары білім бұл «сақтық» инстинктін баяулататын факторға айналуы мүмкін. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, сақтық мақсатындағы жинақтардың азаюы. Жоғары білімді адам жұмыссыз қалу қаупін төмен деп есептейді. Яғни, ол болашаққа алаңдамайды. Екіншіден, жоғары білім алудың өзі – үлкен шығын. Оқу ақысы мен оған жұмсалатын қаржы тікелей ағымдағы жинақтарды қысқартады. Үшіншіден, адам капиталы теориясына сәйкес, білім адамның бейімделгіш қабілетін арттырып, жаңа дағдыларды тез игеруіне көмектеседі. Бұл жұмыссыздық қаупін азайтып, адамды ақша жинау мотивациясынан арылтады.
Дегенмен, зерттеушілер (Bernheim & Scholz, 1993; Hubbard et al., 1994) білімді адамдардың көбірек табыс тауып, көбірек жинайтынын да жоққа шығармайды. Сондай-ақ қаржылық сауаттылықтың артуы инвестициялық белсенділікті арттыратыны анық.
Отандық зерттеулер не дейді?
Осы теорияны Қазақстанға бейімдеп көрсек, жағдай біршама өзгеше. Біздің елдегі жалпы жинақ деңгейі мен жоғары біліммен қамту арасындағы байланыс кері емес, қайта оң бағытта екені байқалады. Бұл Қазақстанда жинақ динамикасына білімнен де маңыздырақ басқа макроэкономикалық факторлардың әсер ететінін көрсетеді.
Мәселенің тағы бір тұсы – білімнің еңбек нарығына сәйкестігі. Зерттеушілер (2025) атап өткендей, «Қазақстанның білім беру жүйесі еңбек нарығына ілесе алмай жатыр». Сондықтан жоғары білім бізде жұмыссыздық қаупін автоматты түрде азайтпайды. Керісінше, Хусаинованың (2023) деректері бойынша, ЖОО түлектері колледж бітіргендерге қарағанда жұмыссыздыққа көбірек тап болады. Себебі колледждер дуалды оқыту арқылы нақты тәжірибелік дағдылар беріп, жастардың нарықтағы сенімділігін арттырады.
Ван мен оның әріптестерінің (2022) зерттеуі адам капиталы арқылы ұлттық жинақты талдаудың соны жолын ұсынды. Жоғары білім – тұрақты өсу мен сұранысты теңгерудің құралы. Алайда Қазақстан мысалы көрсеткендей, білім мен жинақ арасындағы байланыс біржақты емес. Ұлттық жинақ деңгейін сақтау үшін тек дипломдар санын көбейтіп қана қоймай, сол білімнің нарық талаптарына сай келуін, сол арқылы азаматтардың болашаққа деген нық сенімін қалыптастыру маңызды.
