Елдік жолындағы ерлік: Алаш арманын жүзеге асыруға бел шешкен боздақтар

Әрине, бұл ұйым туралы оралдық қаламгер Амангелді Шахиннің «Сол бір сүргін» (2002), «Қорғаймын!» деп қазақты...» (2017), «Қара кітап» (2022) атты еңбектері шықты. Қазақстанның Кеңес өкіметінен бөлініп шығып, өз алдына дербес мемлекет атанғанын талап еткен жастар туралы оралдық жазушы-журналист Мұнайдар Балмолда 2017 жылы «Он төрт» атты деректі роман жазды. Тарихшы ғалым Жаңабек Жақсығалиевтің «Он тоғызында оққа байланған» атты көлемді мақаласы бас газетте жарияланды. Облыстық телеарна журналистері түсірген деректі фильм, ондаған мақала жарық көрсе де, осынау ұйымның насихаты жергілікті деңгейден әрі бармады деуге болады. Бүгінде Жалпақтал ауылында ұйым мүшелеріне арнап орнатылған тақта мен Ғұбайдолла Әнесов атындағы көше ғана болмаса, одан басқа ескерткіш те жоқ. 2023 жылы Орал қаласындағы Ярославская көшесін Ғұбайдолла Әнесовтің атына беру жөнінде ономастикалық комиссия ұсыныс берген еді. Алайда мораторийге ілініп, аяқсыз қалды...

* * *

«Қазақ халқын қорғаушылар одағы» ұйымын құрған, басқарған – Ғұбайдолла Әнесұлы Көшеков (Ғұбаш Әнесов). «Қазақстан – Түркия, Иран, Ауғанстан сияқты өз алдына дербес мемлекет болуы керек» деген ойға нық бекіген кезде Ғұбайдолланың жасы небәрі 17 жаста екен. Өзімен пікірлес бірнеше жастың басын қосып, ақылдасады. Өрімдей жастардың сол кездегі мақсат-мүддесі олар таратқан мына үнпарақтан да анық көрініп тұр:

«Ардақты туысқандар! Қазақтар! Жолдастар! Қазақ халқын қорғаушы­лар ұйымы сізге өздеріңізге белгілі төмендегіні ескертеміз.

Қазақ халқы ғасырлар бойы өз елі үшін, бас бостандығы, мәдениеті, тілі үшін езуші үстем ұлттармен күресіп келді. Ол шегінуді білмейді. Оны Сырым, Кенесары, Наурызбай, Жанқожа, Исатай, Махамбет, Амангелді, Бекболат сияқты батырлар, қазақтың Отанына шын берілген ұлдары бастады, бастайды да. Олар қазақтың елдігін қорғау үшін жанын беріп отыр және береді де.

Қазақ халқын бағындырып отырған Ресей патшасы революция дүмпуіне шыдамай құлады. Революцияға қазақтың алдыңғы қатарлы ұлдары қатысты, қазақ даласында да революция жеңді. Сөйтіп, алған үкіметіміз қазақ халқының қалың бұқарасының мақсатынан шықпай отыр. Қазақ халқы қазір құл есебінде, мәдениет, оқу, искусство дегеннен артта, тілі Сталиннің ұсақ ұлттарды орыстандыру саясатымен орыс тіліне ауып барады. Шыны киер киім, ішер тамақ жоқ. Сонымен, қазақ халқына, бұқараның тілегіне сай қазақтың бұқарашыл-социалистік тәуелді мемлекеті керек. Оны тек құралды күшпен алуға болады. Конституциядан ешқандай рақым күтуге болмайды. Халықтың ұлттық қозғалысынан қорқып, Сталин басқарған үкімет халықтың инициативасы мен мүддесін мобилизациямен үркітіп, соғыспен жоймақшы. Гурьев, Батыс Қазақстан облыстарында хал осылай. Ал біздің алдымыздағы мәселе – не ел болу үшін күресу, не құл болу.

Ұлттар теңдігі жасасын!

Қазақ халқы жасасын!»

* * *

Әуелі Жалпақтал ауылында бас қос­қан жастар мектеп бітірген соң Орал қаласына институтқа түсуге уағда­ласады. 1940 жылы 19 тамызда Орал қала­сына келіп, Ғұбайдолла Әнесов Орал пе­да­гогикалық институтының физика-математика факультетіне, Иманғали Насыров пен Сейітқали Бәжекенов тарих факультетіне түседі. Камал Мақұлбаев Орал гидротехникумының студенті атанады.

Осы жерде айта кетейік, Орал мұғалімдер институты, ресми атауы Қазақтың екінші педагогикалық институты атанған білім ордасы шынымен ұлтшыл қазақ жастары жиналған ерекше орта болатын. Институт 1932 жылы ашылса, 1934 жылы-ақ НКВД тыңшылары «инс­титут студенттерінен құрылған анти­советтік контрреволюциялық байшыл-ұлтшыл топты» әшкерелеп үлге­ріпті. Ресми құжаттарда «Балтан Нарым­баев пен Хасан Жапақов басқарған антикеңестік байшыл-ұлтшыл топтың» құрамында кейін белгілі ақын Абдолла Жұмағалиев те болғаны, ұйым жетекшілері сотталған кезде Абдолла оқудан шығарылып, кейін Қажым Жұмалиевтің көмегімен Қызылордаға, одан әрі Алматыға жылыстап кетіп аман қалғаны кейін анықталған еді. Оларға «Сұрпақбайлар тобы» деген атау қалай таңылғаны белгісіз. Кей­бір дерекке қарағанда бұл жастар Ілияс Жансүгіровтің «Сұрпақпайлар» («Сұрпақпай сұғанақ») атты шығармасын сахналап, ойын қойған.

Айтпақшы, 1941 жылдың соңында «Қазақ халқын қорғаушылар одағы» ұйымы әшкереленіп, жастар тұтқынға түскен кезде «Пединститутта болған «Сұрпақпайлар» ұйымымен қандай да бір байланыс бар ма?» деген сұрақ тергеушілерді қатты қызықтырған. Ұйым мүшелерінен, тергеуге алынған жастардан «институт ішінде студенттерден құралған «Сұрпақпайлар» ұйымы туралы» тәптіштеп сұраған.

* * *

Ғұбайдолла Әнесовтің туған інісі Нығметолла Көшеков отбасында төрт ұл, бір қыз болғанын, Ғұбайдолла 1923 жылы туған, үйдің тұңғышы екенін айтатын:

«...Ағам Ғұбайдолланы ұстауға кел­генде мен 12 жастамын, бәрі есімде. Үйі­міз үлкен, төрт бөлмелі болатын. Ағайын­ды төрт бала әке-шешемізден бөлек, бір бөлмеде жататынбыз. 1941 жылдың 22 желтоқсаны еді, таңғы сағат 5-те келді. Сыртта неше адам болғанын білмеймін, үйге үш адам кірді. Алпан деген керемет итіміз бар еді, оны өлтіріп тастапты. Әуелі қарттар оянған секілді, біреу «шам жақ» деді. Милицияның біреуі Сәбитов деген екен, оны кейін білдім. Әлгілер құжаттарын көрсетіп, ағайды ұстауға келгенін айтты. Ағай сезіп тұрған болар, қарсылық білдірген жоқ, тек кісен салайын дегенде салғызбады. «Әке-шешемнің көзінше кісен салғызбаймын», деді. Келгендер ағайды киіндіріп, алып кетті, кетерінде кітаптарын қарап, арасынан біраз қағазды алды. Таң атқасын «пәленше-түгеншелер де ұсталыпты» деген хабар естідік. Бір-екі күннен соң қалаға ат-шанамен алып кетерде қалың киім – тон сұратты. Ағамызды содан қайтып көрген жоқпыз. Кейінірек «Мен бір жарылған жұмыртқамын, Әке, Ана, кеш!» деген хаты келді...

Әрине, біз елеңдеп, ағамыздың бір хабарын білмекке тырысып жүрдік қой. 1943 жылы ма екен, ауданның милиция бөліміне Садыбеков деген бастық болып келді. Өзі бұрын Ақтөбеде істеген екен. «Ақтөбеде Әнесов Құбаш деген болды, кейін қайда кеткенін білмеймін» деді. Басқа еш дерек естіген жоқпыз. Тек 1995-1996 жылдары Амангелді Шахиннің мақалаларынан кейін ғана «Қазақ халқын қорғаушылар одағы» туралы ақиқатты білдік.

Ғұбайдолла ағам өте ұқыпты еді, кітап-қағаздарын мұқият реттеп қоятын, бізден де соны талап ететін. Өте білімді еді. 1-7 сыныптарды қазақ тілінде оқыпты. 8-сыныпты орысша оқыған. 9 бен 10-сыныпты бір жылда бітіріпті. Ағай сол кездің өзінде Ленинді толық оқыған, «Лениннің өзі 45-томының 356-357 беттерінде «Әрбір ұлт бөлек ел болып шығуға құқылы» деп айтқан» деп, тергеушілерге дес бермепті ғой...

1941 жылы ағам ұсталды, 1942 жылы «Халық жауының ата-анасы» деп әкемді де ұстап алып кетті. Әкеме екі жыл жер аударуға үкім кесіпті. Орал қаласының шет жағында, шағын жертөледе тұрды, ұсталығымен айналысты. Қолы шебер болғасын, біреуге мәстемір, біреуге шоқаяқ жасап, күнін көрген. Жағдайы жаман болған жоқ. Мен 1943 жылы ауылдан әкеме келіп кеттім. Мерзімі өткен соң ауылға қайтты, бірақ Жалпақталда көп тұрмай, Талдыапанға көштік. Ол жерде екі-үш жыл болып, қазіргі қонысымыз – Жаңақаланың Пятимарына тұрақтадық...

Мені комсомолға алған жоқ. 1944 жылы Қаби ағамды соғысқа шығарып салған соң мен де мектепті тастап кеттім. 1951 жылы жаламен бес жылға сотталдым. Оған менің өмірбаянымдағы «халық жауының інісі» деген анықтауыш та әсер еткен сияқты. 1953 жылы 3 наурызда амнистияға ілініп, ауылға аман келдім әйтеуір...»

Бұл естеліктің авторы Нығметолла Көшеков ағамыз бүгінде өмірде жоқ, 2012 жылы кездесіп, осы әңгімені өз аузынан жазып алған едік.

* * *

«Ағам Сүндетқали Қаражанов – біздің үйдің тұңғышы еді. Ол 1922 жылы дүниеге келген. Әкеміз 1937 жылы қайтыс болды да, бес бала жетім қалдық. Сүндетқали ағам әке орнына әке еді. Мектепте жақсы оқыды. 10-сынып бітіргеннен кейін бухгалтер болып қызмет жасады. Біз оның жалпақталдық ұйымға мүше болғанын білмедік. 1941 жылы желтоқсанда ағамды алып кетті. Мен алты жастамын, ештеңе есімде жоқ. Оларды Ақтөбе ферроқорыту зауытына жұмысқа салыпты. 1947 жылы түрмеден босасымен бізді, бауырларын қолына алды. Артынша екі жылға Қарқаралыға жер аударды. Сол жақта жүріп үйленді, екі баласы дүниеге келді. Ол аймақ Семей полигонына жақын ғой. Содан ба, балалары кемтар болды. Өмірден талай қиындық көрген ағам 50 жасында қайтыс болды. Өмірінің соңына дейін бізге қамқор болып өтті».

Бұл ұйым мүшесі ретінде 5 жылға сотталған Сүндетқали Қаражановтың інісі Кенжеғали Қаражановтың әңгімесі.

* * *

«Менің әкем Сатқали Молдағалиев «Қазақ халқын қорғаушылар одағының» белсенді мүшелерінің бірі болған, сол үшін он жылға сотталған. Елге, Орал облысының Фурманов ауданына келген соң өмір бойы электрмен дәнекерлеуші болып қызмет етті.

Әкем жастайынан өте білімді болыпты. Ұсталғанда, мектепті жаңа бітірген жас жігіт қой. Орысша-қазақшаға жүй­рік әрі жазуы әдемі болғандықтан, ұйым­ның үнпарақтарын, Сталин мен Кали­нинге талап хаттарды да негізінен әкем жазыпты. «Өзіміздің шағын баспаханамыз болды, оны ауыл сыртындағы зираттың қоршау орнына жасыратын едік» дейтін. «Еліміз тәуелсіз болсын», «Қазақ халқы жасасын!» деген ұрандар көтерген. Айтуынша, өз арасынан біреу сатқын болып шығып, бұларды ұстап берген.

Әкем ұйым мүшелерінің ішінде ең алдымен – 1941 жылдың 14 желтоқсаны күні қамауға алыныпты. Жыл жарымдай тергеуде, Оралда «қырықтұрбада» жатқан. 1943 жылдың 13 қаңтарында 10 жылға сотталған. Әуелі Ақтөбедегі ферросплав зауытын салуға қатысыпты. Одан кейін Челябіге жіберген. Негізгі мерзімін сол жерде өтеген. 1951 жылы 21 шілдеде қамаудан босатылып, Новосібірге жер аударылған. «Ол жақта мал бақтым, екі жылдай шартты түрде жүрдім, сол кезде елмен хат-хабар алмасуға рұқсат берілді», дейтін.

Ол он жасында әкесінен жетім қалған. Үш інісі, екі қарындасы болды. Менің шешеммен – өзінің бір мектепте оқыған, бір көшеде тұрған құрбысы Нұрсұлу Мағжановамен де сол елуінші жылдары хат жазыса бастаған. Анам ауылда шынжыртабанды «ДТ» тракторын айдаған, еңбекте озат атанып, Мәскеуге делегат болып барған өжет қыз екен. Папамды Новосібірге өзі іздеп барыпты. Кейін елге келген соң тойын жасаған.

Папам өте тұйық кісі еді. Айдаудан келген кезде аяқтары домбығып ісіп, іріңдеп кетіпті. Бірнеше башпайы жоқ еді. Түрмедегі өмірі туралы сұрай бастасам: «Ай, қызым, оның айтатын ештеңесі жоқ», дейтін.

Әкем бізге айтпағанымен, тиісті орындарға мезгілімен барып, тіркеліп-тексеріліп отырған сияқты. Соңғы жылдары қайта құру, демократия лебі басталғанда оңаша шұқыланып, бірнәрсе жазып отыратын. Сонда ол жан-жаққа, жоғарыға өзін ақтау жөнінде хат жазып жүреді екен. Колбинге де жазыпты. Мен түсінбейтінмін: «Сотталып келді, қазір үйде ғой, енді хат жазып не керек?» дейтінмін. Сөйтсем, өзінің ақталға­ны ­туралы қағаз келгендегі қуанышын көрдім, түрмеден қазір шыққандай қуанды-ау! Сонда осы кезге дейін ішінде бір түйткіл жүреді екен ғой. «Адам қа­тарына қосылдым-ау!» деді.

Ол кейінгі жылдары Өскеменде тұратын жолдасы Сейітқали Бәжеке­новпен жиі хабарласты. Ол кісі Оралға келгенде, туған бауырын күткендей қуанып, бір күн қонақ етті.

Менің әкем еліміздің тәуелсіздік алғанын да көріп кетті ғой. «Қазақстан Республикасы өз алдына ел болды, тәуелсіздігін жариялады» дегенде: «Біздің сонау 1941 жылы айтқанымыз, армандағанымыз расында да орындалды ғой!» деді».

Бұл – Сатқали Молдағалиевтің қызы, ардагер дәрігер Нұржиян Сатқа­лиқызының естелігі.

* * *

Алаш баласының бүкіл зиялысын, сүт бетіндегі қаймағын қалқып алып, «халық жауы» деген жаламен қырып тастаған 1937–1938 жылғы қанды қасаптың үрейі басылмай жатып қазақ халқын қорғау үшін қайта бас көтерген 14 ұланның ерлігін қалай мадақтаса да артық емес.

Әрине, олар кезінде аяусыз жазаланды. Ғұбайдолла Әнесов КСРО НКВД-сы жанындағы айрықша кеңестің шешімі бойынша ату жазасына кесілді. Сейітқали Бажекенов, Сатқали Молдағалиев және Ғұмар Тұрымов – 10 жылға, Сайфолла Шорабаев, Мұхамбетжан Нұрәлин, Иғали Мұхамбетқалиев – 8 жылға, Мәззап Әлиев, Мәннап Ахметов, Қамал Мақұлбаев, Сүндетқали Қаражанов, Өтеген Аманов, Қайырғали Сапаралин, Иманғали Насыров 5 жылға сотталды. Бұлардың ішінде Қайырғали Сапаралин тергеу кезінде-ақ қаза тапқан. Мәннап пен Мәззап айдауда жүріп 1945 жылы Ақтөбе қаласында қайтыс болған. Ал Ғұмар, Сайфолла, Мұхамбетжан, Иғали, Қамал, Иманғалидың кейінгі тағдыры белгісіз. Қазақстанның тәуелсіздігін көріп, өздерінің ақталғанына куә болып кеткен Сейітқали Бажекенов пен Өтеген Амановтың да тағдыры аянышты: қуғын-сүргін салдарынан туған жерге орала алмаған олардың бірі Өскемен жерінде, бірі Қарағандыда қайтыс болды.

P.S. Осыдан 84 жыл бұрын, желтоқсанның аязды күндерінің бірінде «Қазақ халқын қорғаушылар одағының» мүшелері – өрімдей 14 жас ұлан тұтқындалып, қамауға алынған екен. Олардың өздері қамалса да, арман-мұраты өлмеді, дәл 50 жылдан кейін Азаттықтың ақ таңы атты. Енді, міне, Тәуелсіз ел сол бір боздақтарын жоқтап, бас газеттің бетінде еске алып жатыр. Ілияс ақынның: «Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе, ел тегі қайдан алсын кемеңгерді!» дегені осы ғой.

Батыс Қазақстан облысы