Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың көпвекторлы және прагматикалық сыртқы саясаты соңғы жылдары Қазақстанның өңірлік және жаһандық аренадағы рөлін айтарлықтай күшейтті.

Осындай кезеңде Иран Президенті Масуд Пезешкианның өкілеттігінің ең басында Астанаға алғашқылардың бірі болып ресми сапар жасауы — бұл бағыттың тиімділігін айқын көрсететін маңызды геосаяси сигнал. Қазақстан–Иран қатынастары көлік-транзит, энергетика, логистика, ауыл шаруашылығы, мәдени-гуманитарлық байланыстар және аймақтық қауіпсіздік салаларында жаңа серпін алуда. Каспий аймағындағы тұрақтылықты нығайту, Парсы шығанағына тікелей шығу, Бандар-Аббас портында Қазақстанға жер бөлу, Маңғыстауда еркін экономикалық аймақ құру сынды қадамдар – Тоқаев кезеңіндегі сыртқы саясаттың нәтижелі бағытының көрінісі. Осы сұхбатта саясаттанушы Сәкен Мәжінбеков Қазақстан мен Иран арасындағы стратегиялық серіктестіктің қазіргі мазмұны мен болашағына тоқталып, Тоқаевтың өңірлік бастамаларының маңызын талдайды.

- Президент Пезешкианның сапары оның өкілеттігінің ең басында өтіп жатыр. Астананы алғашқы бағыт ретінде таңдауды Иранның жаңа әкімшілігі Қазақстанды Орталық Азиядағы басты стратегиялық әріптесі ретінде көретінінің белгісі деп қарастыруға бола ма?

- Қазақстан мен Иран арасындағы қарым-қатынас 1992 жылдан бастау алады. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін айналасындағы елдермен дипломатиялық қарым-қатынас орнату барысында маңызды қадамдар жасады. Иран мемлекеті үшін Қазақстан қазіргі таңда ең сенімді серіктестердің бірі болып саналады.

Ең бастысы, Иран Қазақстан арқылы тек Орта Азия мемлекеттеріне ғана емес, сонымен қатар Еуразиялық экономикалық одақ елдері мен Қытайға шығу мүмкіндігін ескере отырып, Иран президентінің алғашқы ресми сапарларының Қазақстанға бағытталғанына таңқалудың қажеті жоқ. Өйткені геосаяси тұрғыдан алғанда, дәл қазіргі кезеңде мұндай ынтымақтастыққа екі тарап та ерекше мүдделі екенін байқауға болады.

Екінші мәселе – екі елдің арасындағы қазіргі өзгерістерге байланысты транзиттік және өзге де байланыстарды жан-жақты дамытуға бағытталған өзара әрекеттестік. Сонымен бірге, Қазақстан мен Иран қарым-қатынасы туралы айтқанда, міндетті түрде екі елдің Каспий аймағында орналасқан бес мемлекеттің қатарындағы екі ел екенін естен шығармауымыз керек.

Осы бағыттардың барлығын ескере отырып, Иран президентінің Қазақстанға ресми сапары аталған мәселелерді шешуде аса маңызды стратегиялық қадам болып табылады.

- Ғаламдық турбуленттілік жағдайында Астана мен Тегеран конструктивті диалог көрсетіп отыр. Каспий өңіріндегі тұрақтылық пен болжамдылықты қамтамасыз ететін медиатор және сенімді келіссөз алаңы ретіндегі Қазақстанның рөлін қалай бағалайсыз?

- Қазақстан мен Иран қарым-қатынасындағы Каспий елдерінің арасындағы келіссөздерді жүргізудегі Астананы тек жалпы аймақтық емес, жаһандық мәселелерді шешуде ұсынып жүргенін білеміз. Бұл жерде Иран мен Қазақстан шарттарымен қатар, жанама түрде Ауғанстан мәселесі де талқыланатыны белгілі. Өйткені, біріншіден, Ауғанстандағы қауіпсіздік мәселесі, жаһандық деңгейдегі террорист мәселелеріне қатысты, сонымен бірге есірткі саудасының мәселелері, яғни кез келген ел бұл жерді айналып өте алмайтындығы. Осы мәселелерді ескере келе, Қазақстан мен Иран арасындағы көптеген мәселелерді шешудегі ең бастысы – жаңа бағыттар. Қазақстан құрлықтық мемлекет болғандықтан, біз үшін ең маңызды мәселе – бұл теңіз жолдарына шығу. Яғни Иран арқылы теңізге шығып кету мәселесі. Бұл балама жолдарды келешекте дамыту, сонымен қатар Ақтау портының әлеуетін арттыру, Ақтау порты арқылы Еуропаға шығу мәселесін Иран да, Қазақстан да жақсы түсініп отыр. Сондықтан бұл келіссөздер ары қарай өзінің нәтижесін көрсетеді деп ойлаймын.

- Қазақстан Парсы шығанағы порттарына шығуға мүдделі. Қазақстан–Түрікменстан–Иран теміржол бағытын толық қуатымен іске қосу үшін қазіргі уақытта қандай нақты қадамдар талқыланып жатыр? Иран біздің жүктер үшін жеңілдетілген тарифтер беруге дайын ба?

- Қазақстан мен Иран қарым-қатынастарындағы жаңа белес биылғы жылғы маусым, мамыр айындағы Иран тарапынан Еуразиялық одақ елдеріне жасалған жеңілдік болды. Салықты 9 %-дан 5 %-ға түсіруі, өз кезегінде өте үлкен тауар айналымына әсер етті. Шынын айтсақ, Қазақстан айналдырған 9 айдың ішіндегі өте үлкен соммадағы айналымдар жасады. Соның бір нәтижесі – жақында ғана келіссөздердің нәтижесінде жүзеге асуы тиіс теміржол контейнерлік айналым жасау мәселесі. Сонымен қатар, Иран тауарларының біз арқылы Қытай, Ресей, Еуропаға шығу мәселесі. Бұл бағыттағы жұмыстар әлі де арта береді. Өйткені қазіргі таңда бұл теміржолдың өз деңгейінде жұмыс істеуіне, тауар айналымының артуына жалғыз Иран мен Қазақстан ғана емес, Түркіменстан мен Өзбекстанға да қатысты. Сонымен қатар, Әзірбайжан мемлекеті де бар.

- Қазірдің өзінде 14 күндік визасыз режим жұмыс істеп тұр. Иран тарапы бизнес пен туристер тарапынан қызығушылықтың нақты артқанын байқап отыр ма? Мұнай және агроөнеркәсіптен басқа, экономиканың қандай секторлары жаңа өсу нүктелері бола алады?

- Иран мен Қазақстанның arasындағы келісімшарттардың ішіндегі мұнай, көлік, логистика ғана емес, басқа да бағыттарда көптеген келіссөздер жүргізіліп жатыр. Қазақстан тарапынан ең негізгі қазіргі тасымалданып жатқан тауар түрі – арпа мен бидай. Ал Иран жағы бізге қарағанда өте көп тауарлар ұсынып отыр. Сондықтан бұл өз көзегінде қазір Ирандағы және Қазақстандағы кәсіпкерлер Қазақстандағы ауылшаруашылық саласына, құрылыс саласына, басқа да салаларға қатысты көптеген инвестициялар жасап жатыр. Ол екі ел арасындағы қарым-қатынастың, товар айналымының әрі қарай жалғаса беретіндігінің белгісі. Қазақстан мұнай-газбен, Иран мұнай компаниясының арасында, сонымен бірге Қазақстан теміржол компаниясы мен Иран теміржол компаниясы арасында мемлекетаралық келісімдер аясында меморанумдар жасалған. Бұл өз кезегінде жол, көлік және логистикалық салалар бойынша ықпалдастықты арттыруда көп әсер ететіні белгілі.

- Сіздің ойыңызша, халықтарымыздың тарихи және рухани жақындығы бүгін екі ел арасындағы ең жоғары саяси деңгейде сенім құруға қалай ықпал етіп отыр?

- Қазақ–Иран қарым-қатынасындағы туристік бағытының арасында аяқалысы енді басталып жатқан бағыттардың бірі десек болады. Иран тарапы бізге деген қызығушылығын білдіруде. Біздің жақтан да қызығушылық арта түсетіні белгілі. Ауылшаруашылығы, мұнай жұмыстарынан бөлек, қазіргі таңда құрылыс, тау-кен өндірісі салаларында осы екі бағытта инвестициялар тартылып, жұмыстар жүргізіліп жатқаны байқалды.

Ендігі айтылатын тағы бір мәселе – мәдени ықпалдастық аясында бірнеше іс-шаралардың атқарылуы. Ең бастысы – екі елдің телеарналарының арасындағы меморандум. Бұл – біздің “Хабар” арнасымен Иран ұлттық телевизиясының арасындағы меморандумның жасалуы. Сонымен қатар кешегі екі ел президентінің кездесуінде айтылған мәселе – екі елдің мұрағаттарындағы екі елге қатысты мәліметтерді еркін, қол жетімді түрде ғалымдарға ұсыну.

Шынын айту керек, біздің көптеген мәліметтеріміз Иран архивтерінде сақталған. Бұл бағыттарда 14 күнге берілген визаларды туристерден бұрын, екі ел арасындағы мәдени ықпалдастық бағытында жүрген адамдар, сонымен бірге ғалымдар көрейін деп отырғандығы белгілі. Ары қарай осы ғалымдарменен мәдени бағыттағы адамдардың арасында ары-бері жүріс-тұрыстың көбеюі туристердің де ары-бері айналуына әсер етіп, ұлғая беретіндігіне сенімдімін.

- Ауыл шаруашылығы мен ақпараттық технологиялардағы ынтымақтастық екіжақты экономикалық байланыстарға қандай жаңа серпін береді деп ойлайсыз?

- Иран мен Қазақстан қарым-қатынасындағы ауылшаруашылығына және де ақпараттық технологияларға қатысты екі елдің серпін беруі өте жоғары бағалау алады. Бастысы – бізге сыртқы нарықтың, ауылшаруашылық өнімдерін сыртқа шығару. Қазірдің өзінде біз дәнді-дақылдарды көп экспорттап отырмыз. Келешекте 3 миллиардтан аса тасымал жасау көзделуде. Бұл бағыттағы жұмыстар ары қарай жалғаса береді. Сонымен қатар, 10 күнге созылған Израиль–Иран соғысы біраз нәрсені аңғартты. Иран технологиялық тұрғыдан осы уақытқа дейін қаншама әлемдік санкцияның құрсауында отырса да, әлемдік технологиядан кеш қалмағанын дәлелдеді. Сондықтан ақпараттық технология саласында, әсірес зымырандардан қорғану саласы бойынша, әскери дрондар саласы бойынша көптеген ынтымақтастықтар орын алып, екі ел арасындағы осы бағытта серіктестік дамиды деген ойдамыз.

- Бандар-Аббас қаласындағы Шахид Раджаи портынан Қазақстанға жер телімінің берілуі біздің экспорттық логистикамызға қандай жаңа мүмкіндіктер ашады? Бұл жер қандай мақсатта пайдаланылады?

-Шахид Раджаи портын бізге беру арқылы Қазақстанның теңізге шығу мүмкіндігі, Жерорта теңізі арқылы кез-келген елдермен сауда-саттық жолдарына қосылу мүмкіндігі ашылады. Бұл жерден берілген жерді бізге деген сауда-саттықты арттыруға деген сенімі деп қабылдап, оны келешекте осы үлкен мүмкіндіктер алаңы ретінде пайдалана аламыз деген ойдамын.

- Маңғыстау облысында Иран кәсіпкерлерімен бірлескен еркін экономикалық аймақ құру ұсынысы қарастырылып жатыр. Осы аймақтың жұмысы өңіраралық сауданы қалай нығайта алады?

- Маңғыстау облысы Иран мемлекетіне ең жақын орналасқан аймақ ретінде және Каспий арқылы шыға алатын мүмкіндіктерін кеңінен қолданып, бірінші кезекте Құрық портының рөлін ары қарай да арттыру керек. Екіншіден, қазірдің өзінде Маңғыстау мен Иран елінің арасында жасалған келісімшарттардың рухани байланысы аясында маңғыстаулық өнерпаздар Иранға барып, қазақ өнерін, мәдениетін танытып жатыр.

Сонымен қатар Маңғыстаудың өзінде Иран кәсіпкерлерінің араласуымен ауылшаруашылық саласы бойынша өнімдерді өндіру және өңдеу бағытында бірнеше бірлескен кәсіпорындар құрылуда. Одан кейін бұл жерде еркін экономикалық аймақ ұсыну арқылы Иран кәсіпкерлерін көбірек тартып, яғни инвестициялар тарта отырып, Қазақстанның орта бағыттағы әлеуетіне көптеген ықпалдастықтар енгізу көзделіп отыр.