Цифрлық педагогика: Жасанды интеллект дәуіріндегі ұстаз рөлі

Жаңа форматтағы мұғалім даярлау бағыты

Әлемдік трендтер көрсеткендей, білім саласында жасанды интеллектіні қолдану жыл сайын 30–40%-ға өсіп отыр. Қазақстан да бұл үдерістен шет қалған жоқ. Ғылым және жоғары білім министрлігінің мәліметін­ше, былтыр ел мектептеріндегі цифрлық білім ресурстарын пайдалану деңгейі 68%-ға жеткен. Бірақ аса маңыздысы – технологияның қарқыны емес, осы өзгерістер дәуіріндегі ұстаздың жаңа рөлі. ЖИ ешқашан адамның рухани әлемін, шәкірт тәрбиелеудегі моральдық жауапкершілігін алмастырмайды. Кері­сінше, технология өрістеген сайын мұғалім тұлғасының құндылығы арта береді.

Цифрлық педагогика – оқу мен оқы­тудың философиясын, мазмұнын және әдістемесін жаңа деңгейге көтеретін, білім алушының жеке оқу траекториясын қалыптастыруға мүмкіндік беретін жүйе. Педагог даярлаудың жаңа моделі және университеттердің стратегиялық миссиясы – жасанды интеллект дәуіріндегі аса ауқымды және маңызды мәселе. Қа­зіргі педагогикалық университеттер­дің алдында тұрған негізгі міндет – жаңа форматтағы мұғалім даярлау. Бұл модель бірнеше стратегиялық бағыттан тұрады. Оның алғашқысы – практикаға бағытталған оқыту. Теорияны мектептің нақты жағдайымен ұштастыру, студент­тердің педагогикалық тәжірибесін кү­шей­ту – кәсіби шеберліктің негізгі шарты. Ө.Жәнібеков атындағы Оңтүстік Қазақ­стан педагогикалық университеті бұл ба­ғытта жүйелі жұмыс жүргізіп ке­леді. Студенттер оқудан қол үзбей қала мек­тептерінде педагогикалық практика­дан өтіп жатыр. Бұл тәжірибе балалардың тео­рия­лық білімін бекітуге, бәсекеге қабілетті маман болуға ықпал ететінін көрсетіп отыр.

Екінші стратегиялық бағыт – цифрлық құзыреттерді қалыптастыру. Ө.Жәнібе­ков университеті әрбір болашақ мұғалім­нің «EdTech» платформаларын, адап­тив­ті оқыту жүйелерін, цифрлық баға­лау құ­ралдарын, жасанды интеллектімен жұ­мыс жүргізуді меңгеруін назардан тыс қал­дыр­ған емес. Себебі «EdTech» – білім мен технологияны біріктіретін тұжырымда­ма: оқу үдерісінде қолданылатын барлық цифрлық құрал – онлайн платформалар, мобильді қосымшалар, интерактивті са­бақтар, білім бағдар­ламалары, цифрлық оқулықтар, LMS (оқу басқару жүйелері), жасанды интеллект (мысалы ChatGPT), бейнесабақтар, подкастар, геймификация. Басқаша айтар болсақ, оқыту-үйретуді қолдау үшін компьютер­лік жабдықтар, бағдарламалар, онлайн платформалар, цифрлық контенттер және оқыту әдістемелері қолданатын тәсілдер жиынтығы. «EdTech» – техника ғана емес, сондай-ақ «оқыту үдерісінің ұйымдастырылуы, оқыту-бақылау, кері байланыс, бағалау, мазмұн құру, онлайн / аралас оқыту, жеке-дара оқыту» сияқты педагогикалық және басқарушылық ком­поненттерді қамтиды. «EdTech»-тің басты мақсаты – оқытуды білім алушылардың жеке ерекшелігіне бейімдеу, жеңілдету, қызықты ету. Бейнематериалдар, анимациялар, геймификация, интерактив тапсырмалар – болашақ мұғалімдерді оқыту үдерісін қызықты әрі тиімді етеді. Мұндай формат студенттердің белсенділігін арттырып, пәнге деген ынтасын күшейтеді.

Зерттеушілік мәдениет – болашақ педагогтің кәсіби өсуінің көрсеткіші

Педагогикалық университеттегі «EdTech» технологияларының маңызы мен мүмкіндігі мол. Атап айтқанда, оқу-басқару жүйелері – LMS платформалары сабақ жоспарларын әзірлеу, тапсырма беру, тестілеу жүргізу және студенттердің академиялық үлгерімін бақылау үдерісін толық цифрландырады. Бір платформада оқу материалдарының жүйеленуі оқытушылар үшін де, студенттер үшін де оқу үдерісін тиімді басқаруға жағдай жасайды.

«EdTech» технологияларының тағы бір артықшылығы – студенттердің білім деңгейін автоматты талдап, әр студентке жеке оқу траекториясын ұсына алады. Бұл болашақ педагогтердің қабілеті мен оқу қарқынына сәйкес материал алуға, өз темпімен меңгеруге мүмкіндік береді. Цифрлық бағалау құралдары студенттердің нәтижелерін, қатысуын, тапсырмаларды орындау динамикасын нақты деректер арқылы бақылауға мүмкіндік береді. Ө.Жәнібеков университетінде бұл үдерістер «Platonus» жүйесі арқылы басқарылып, жүргізіледі. Осы тұрғыда айта кету керек, аналитикалық есептер оқу сапасын арттыруға, оқу бағдарламаларын жетілдіруге және оқытушының кәсіби шешімдерін дәлелді етуге көп көмектеседі.

Демек, «EdTech» технологиялары – бүгінгі педагогикалық университеттердің дамуына жаңа серпін беретін қуатты құрал. Цифрландырылған оқу үдерісі оқу орнының инновациялық бағытын күшейтіп, заман талабына сай жаңартылған білім ортасын қалыптастырады. Заманауи әдістемелерді қолдануға жол ашқан бұл технологиялар оқытушыларға сабақ берудің жаңа тәсілдерін еркін енгізуге мүмкіндік беріп, білім сапасын жаңа деңгейге көтереді. Деректерге негізделген мониторинг жүйесі студенттердің білім алу барысын нақты бағалап, оқу үдерісін тиімді басқаруға жағдай жасайды. Сондай-ақ «EdTech» құралдарын меңгерген болашақ мұғалімдер еңбек нарығында сұранысқа ие цифрлық құзыреттерді қоса меңгереді. Нәтижесінде, заманауи технологиялармен қаруланған педагогикалық университеттер бәсекеге қабілеттілігін арттырып, халықаралық стандарттарға сай сапалы білім ұсына алады. Осы мақсатта университетімізде ғылыми-практикалық конференциялар мен оқу-әдістемелік семинарлар, арнайы курстар, дәріс сабақтар ұйымдастырылып, цифрлық техноло­гияны, жасанды интеллектіні оқу үдері­сі­не енгізу бойынша білім бағдарламала­рына арнайы пәндер енгізіліп, тұрақты жүргізіліп келеді.

Ө.Жәнібеков атындағы Оңтүс­тік Қазақстан педагогикалық универси­теті CAREC институтының халықара­лық гранттық байқауында жеңімпаз атанды. Бұл жетістік еліміздің жоғары білім жү­йе­­сінің ғылыми әлеуетін айқындап қа­на қоймай, халықаралық серіктестіктің жаңа кезеңіне жол ашып, инклюзивті ­жә­не цифр­лық білімді дамыту бағы­­­­тын­­дағы маңызды қадам ретінде баға­ланды.

Осы жеңістің аясында универси­тет­те Орталық Азия Өңірлік экономи­ка­лық ынтымақтастық институтымен
(ОАӨЭЫИ, CAREC) бірлесе отырып, «Инклюзивті білім үшін жасанды интел­лектіні пайдалану: ОАӨЭЫИ өңірі үшін масштабта­латын модель» атты халық­ара­лық ғылы­ми-практикалық іс-шара ұйым­дасты­рыл­ды. Халықаралық жиын барысында ше­телдік және отандық сарапшылар уни­вер­ситеттің цифрлық трансформа­ция мен инклюзивті білімді дамы­ту бағытындағы бастамаларын жо­ға­ры баға­лап, жасанды интеллектінің бағ­­дар­ла­малау үдерісін, педагогикалық әдіс­­те­мелерді жаңғыртудағы рөліне ерекше тоқталды. Сондай-ақ ЖИ техноло­гиясын білім жүйесіне енгізудің болаша­ғы, аймақтық ғылыми ынтымақтастық­­ты кеңейту тетіктері және жаңа зерттеу ­ба­ғыттары жан-жақты талқыланды. Бұл іс-шара инклюзивті білім мен жасанды ин­теллектіні ұштастыру арқылы ОАӨЭЫИ өңі­рінде сапалы білімге тең қолжетімді­­лік қалыптастыруға бағытталған маңызды бас­тама болды. Ө.Жәнібеков университеті­нің мұндай халықаралық жобаға жетекшілік етуі – оның аймақтық әрі жаһандық білім кеңістігіндегі инновациялық көшбасшы ретіндегі мәртебесін айқын көрсетеді. Ғылыми жиынға Ғылым және жоғары білім министрлігі Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім комитеті төр­ағасы м.а. Гүлжан Жарасова, CAREC институтының әлеуетті арттыру жөніндегі маманы Стивен Хао Лю, АҚШ-тағы Стэн­форд университетінің Жасанды интел­лект профессоры, «LiveTech.AI» компа­ния­сының негізін қалаушы Юнес Бенсуда Мурри, Назарбаев университетінің Smart жүйелер және жасанды интеллект институтының (ISSAI) бас директоры Хусейн Атакан Варол және ЖИ мен инклюзивті білім саласындағы өзге де халықаралық сарапшылар қатысты.

Университетте қазіргі таңда инклюзив­ті білімнің жаңа моделіне сәйкес жа­ңартылған білім бағдарламалары әзір­леніп, оқу үдерісіне енгізіліп жатыр. Барлық білім бағдарламасының 3-курс сту­денттері үшін «Білім үдерісінде жасанды интеллектіні қолдану» пәні оқу жоспарына енгізілді. Сонымен бірге жасанды интеллект пен цифрлық технологиялар бағыты бойынша 3 мемлекеттік гранттық ғылыми жоба жүзеге асырылып жатыр.

Аталған халықаралық басқосу – білім мен технологияны тоғыстырып, болашаққа бағдарланған жаңа идеялар мен шешімдер қалыптастырудағы маңызды қадам. АҚШ, Еуропа және Орталық Азия елдерінен келген сарапшылардың тәжірибесі негізінде әзірленген инклюзивті білімге ЖИ технологияларын енгізудің аймақтық жол картасы бүкіл Орталық Азияның білім кеңістігін жаңғыртуға серпін бермек.

Жаңа форматтағы мұғалім даярлау­дың негізгі стратегиялық бағытының бірі – зерттеушілік мәдениетті қалыптастыру. Бүгінгі педагогикалық университеттер­дің алдында тұрған басты міндет – заман талабына сәйкес шығармашыл, ғылыми ойлауы қалыптасқан кәсіби маман даяр­­лау. Осы міндетті жүзеге асыруда зерт­теушілік мәдениетке басымдық беру – болашақ мұғалімнің кәсіби дамуы мен білім сапасын арттырудың ма­ңызды шарты. Зерттеушілік мәдениет – болашақ педагогтің кәсіби өсуінің не­гізгі көрсеткіші, оның педагогикалық құ­бы­лыстарға ғылыми тұрғыда талдау жа­сай білуімен, дәлелді шешім қа­был­­дауымен және оқыту үдерісін үнемі же­тіл­діруге деген ұмтылысымен анық­талады. Педагогикалық университеттер осы мәдениетті дамыту мақсатында студенттерді ғылыми ізденіске жүйелі түрде тартып, оларды зерттеушілік дағды­лармен қаруландырады.

Біріншіден, университеттер ғылы­ми зерттеу жұмысын оқу үдерісіне ин­тег­рациялау арқылы студенттердің ғы­лыми ойлауын қалыптастырады. Ғылы­ми жобаларға, шағын зертханалық жұмыс­тарға, педагогикалық эксперименттерге қатысу болашақ мұғалімнің зерттеуші­лік қабілетін ерте қалыптастыруға мүм­кіндік береді. Екіншіден, ғылыми семинарлар, конференциялар, дебаттар мен авторлық жобалар студенттердің өз идеяларын пікірталас алаңында қорға­уына жағдай жасайды. Бұл олардың дәлел­ді сөйлеу, талдау, салыстыру, гипо­теза құру, зерттеу әдістерін меңгеру сияқ­ты академиялық дағдысын шың­дайды. Үшіншіден, университет жа­нын­дағы ғылыми орталықтар, зертханалар, инкубациялық зерттеу жобалары студенттердің бастамаларын жүзеге асыруына қолдау көрсетеді. Мұндай орталар болашақ мұғалімнің педагогикалық жаңалықтарды сараптап, практикада сынап көруіне мүмкіндік береді. Төртінші­ден, зерттеушілік мәдениет педагогтің кәсі­би рефлексиясын дамытуға ықпал етеді. Ғылыми тәсілге сүйенген мұғалім оқу үдерісін сыни тұрғыда талдап, өзінің педагогикалық шешімдерін негіздей алады, әдістемесін дәлелдерге сүйене отырып жаңартады. Осының барлығы жаңа буын педагогтің – ізденімпаз, жаңашыл, деректерге сүйенетін, кәсіби тұрғыдан зерттеуші мұғалімнің қалыптасуына ықпал етеді.

Ұлттық құндылыққа негізделген жаңа формула

Жаңа форматтағы мұғалімді даяр­лау­дағы маңызды стратегиялық бағыт­тың бірі – құндылыққа негізделген білім беру. Ұлттық, мәдени және адамгершілік құндылықтарды білім мазмұнына енгізу – болашақ педагогтің тұлғалық және кә­сіби бейнесінің іргетасы. Мұғалім өс­келең ұрпақты дұрыс бағыттай алуы үшін құндылықтық бағдары айқын, қо­ғам алдындағы жауапкершілігін терең түсі­­не­тін және рухани-мәдени тұрғыдан кемелденген тұлға болуға тиіс. Құндылыққа не­гізделген білім болашақ мұғалімнің жеке дүниетанымын, этикалық ұстанымын, кәсіби мінез-құлқын қалыптастыруға ар­налған ұзақмерзімді үдеріс. Бұл – ұлттық рухани мұраларды оқу бағдар­ламаларына кіріктіруді, мәдени көптүр­лілікті қа­был­дауды, толеранттылық, жауап­кер­шілік, елжандылық секілді база­лық адам­гершілік құндылықтарды дамы­ту­ға жағ­дай жасауды, оқытудың мазмұны мен әдіс­темесін тұлғаға бағытталған, гума­нистік көзқараспен қайта құруды талап етеді.

Қазіргі педагогикалық университет­тер үшін құндылыққа негізделген білім беру – оқу мазмұнын байыту ғана емес, сонымен бірге жаңа фор­мат­тағы мұғалімнің кәсіби келбетін қалып­тас­тырудың жүйелі моделі. Бұл модельде студенттің академиялық дайындығы мен педагогикалық құзыреттілігі рухани-адамгершілік дамумен үйлесіп, біртұтас кәсіби-педагогикалық мәдениет ретінде қарастырылады. Осылайша, құнды­лық­тық бағдарларды нығайту – бола­шақ мұ­ғалімнің кәсібилігін арттырудың, білім сапасын жаңғыртудың және оқу үдерісін адамға қызмет ететін гуманис­­тік бағытқа келтірудің маңызды тетігі ретін­де айқындалады. Жаңа форматтағы мұға­лім білім беруші ғана емес, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды таратушы, қоғамды дамытушы тұлға ретінде қалыптасады.

Ө.Жәнібеков университеті үшін ұлт­тық құндылыққа негізделген педагогика – рухани-мәдени білімнің жаңа формуласы. Жасанды интеллект дәуірінде технологиялар педагогтің қолындағы құрал болса, құндылықтар – оның адами бағдарын айқындайтын компас. Ұлт­тық құндылықтарға негізделген педагогика – бүгінгі рухани жаңғырудың өзегі. UNESCO-ның «Education for Sustainable Development» бағдарламасы білім мазмұны ұлттық мәдениетке сүйен­ген­­де ғана тұрақты болатынын айтады. Қазақстан жағдайында бұл – Абай мұрасы, Ы.Алтынсарин педагогикасы, Шоқан­­ның дүниетанымы, ғасырлар бойы жинақ­талған халықтық тәрбие үлгісі. Ұлт­­тық құндылықтарды цифрлық форматта жеткізу міндеті мынандай бағыттарды қамтиды:этнопедагогикалық платформалар, ұлттық мұраға арналған цифрлық кітапхана, мультимедиялық оқулықтар, рухани-адамгершілік модульдер. Ұлттық тәрбие – жасанды интеллект дәуірінде адами қасиетті сақтап қалудың жалғыз жолы.

Бұл жаңа модель қазақ дүниетаны­мы­ның гуманистік табиғатын оқу мазмұны­на енгізуді, тіл, тарих, мәдени мұра негізінде тұлға қалыптастыруды, «адамдық, ізгілік, кісілік» қағидаларын оқу-тәрбие үдерісінің негізіне айналдыруды көздейді. Ұлттық құндылықтарға сүйенген педагог – ұлттық болмысты сақтайтын рухани елші. Бұл тұр­ғыда Абайдың «Толық адам» ілімі уни­вер­ситет миссиясының мазмұнын құрайды.

Цифрлық болашақты жарқын ететін – ұстаздың парасаты

Бүгінгі мұғалімге қойылатын талап күн сайын өзгеріп жатыр. Ол – цифрлық ортада еркін әрекет ететін, зерттеушілік мәдениеті қалыптасқан, құндылықтық бағдарлары берік, оқушы психологиясын терең түсінетін, жасанды интеллектімен бірге жұмыс істей алатын әмбебап тұлға. Осы күрделі миссияны орындау – педагогтер даярлайтын жоғары оқу орындарының басты жауапкершілігі. Университет білім беретін ғана орта емес, елдің педагогикалық болашағын қалып­тас­тыратын стратегиялық институт. Сон­дықтан білім мазмұнын тұрақты жаңар­тып, еңбек нарығына сәйкес кадр даяр­лау, инновациялық педагогикалық зерт­теулерді жүйелі қолдау және болашақ мұға­лімдердің кәсіби, рухани және цифр­лық әлемін үйлесімді дамытуымыз қажет.

Бүгінгі өркениеттің даму векторы – цифрландыру, жасанды интеллект. Алайда сол цифрлық болашақты шынайы мәнімен жарқын ететін – ұстаздың жү­регі, парасаты және кәсіби шеберлігі. Технология қаншалықты дамыса да, адамгершілік құндылықтарды бойына сіңірген, жаңалыққа ашық, білім беру миссиясын терең түсінетін мұғалімнің рөлі ешқашан төмендемейді. Өйткені жасанды интеллект ақпаратты өңдеп, талдап, модельдей алғанымен, бала жүрегіне жол тауып, оған сенім мен шабыт дарытатын – адамдық жүрегі бар ұстаз. Ендеше, біздің стратегиялық миссиямыз – жаңа дәуір­дің озық ойлы, парасатты, кәсіби ұстазын, яғни жаңа мұғалімін тәрбиелеу. Осы бағытта Ө.Жәнібеков университеті ­ауқым­ды іс-шара жоспарлап отыр.

Цифрлық педагогика бойынша ұлт­тық бағдарлама құрылып, «AI Literacy for Teachers» базалық стандарт ретінде енгізілуге тиіс. Қарапайым тілмен айт­қанда, бұл – мұғалімдердің жасанды интеллектіні түсіну, пайдалану, бағалау және қауіпсіз қолдану қабілеттерінің жиынтығы. Яғни «AI Literacy for Teachers» – мұғалімнің жасанды интеллектінің қалай жұмыс істей­тінін түсінуі (нейрон желі­лері, маши­налық оқыту, ЖИ-дің мүмкіндік­тері мен шектеулері). Сонымен қатар оқу үдерісінде ЖИ құралдарын тиімді қол­дана білуі. Бұл – автоматты тексеру жүйе­лері, «ChatGPT», «Copilot», «Khanmigo» секілді ассистенттер, цифрлық бағалау жүйелері, контент генерациялау құралдары.

ЖИ көмегімен оқытуды, бағалауды, материал әзірлеуді оңтайландыруы дегені­міз – сабақ жоспарын құру, тапсырмалар да­йындау, оқу аналитикасын пайдалану, жеке білім траекториясын қалыптас­тыру. Оқушыларға ЖИ-ді қауіпсіз әрі этика­лық қолдануды үйрете алуы – академия­лық адалдық, авторлық құқық, дербес деректер қауіпсіздігі, жасанды интел­лект этикасы. ЖИ-ді сын тұрғысынан түсінуі – ЖИ мүмкін емес және қате жасай­тын тұстарын білу, модельдердегі алгоритм­дік өшпенділік (bias), нәтижелерді баға­лау, тексеру. Түйіндей айтқанда, «AI Literacy for Teachers» – мұғалімдердің жасанды интеллектіні түсініп, оны сабақта тиімді, жауапты және шығармашылықпен қолдана алу қабілеті. Осы мақсатта университетте цифрлық зертханалар ашу көзделіп отыр.

Әлемнің 38 дамыған және дамушы елдері кіретін халықаралық «Эконо­микалық ынтымақтастық және даму ұйымының» (OECD) білім және мұғалімдер даярлау туралы 2025 жылы шығарған халықаралық сарапшылар дайындаған аналитикалық зерттеуі де бұл ойымызды қуаттайды. Бұл – болашақта мұғалімге қандай дағдылар керек, білім жүйесі қалай өзгеруге тиіс, цифрлық дәуірдегі педагог бейнесі қандай болмақ деген сияқты мәселелерді талдаған ресми құжат. Себебі әлем елдерінің білім жүйесі дәл осы OECD зерттеулеріне сүйенеді. Университет те оқу бағдарламаларын реформалауда осы ұйымның ұсыныстарын басшылыққа алады. OECD-дің 2025 жылғы TALIS зерттеуінде Қазақстан мұғалімдерінің 51%-ы білімде цифрлық құралдарды күнделікті қолданатыны, 39%-ы жасанды интеллектіге негізделген технологияларды меңгере бастағаны көрсетілген. Бұл – мұғалім цифрлық ресурсты алмастырушы емес, оны тиімді қолданушыға айналғанын білдіреді. ЖИ – ұстазды толықтыратын құрал ғана.

Осыдан келіп мұғалімнің жаңа миссия­сы шығады, ол – дерек талдаушы, цифр­лық кеңістікті бағдарлаушы, адами құн­ды­лықтарды жеткізуші тәлімгер, оқушының тұлғалық өсуін бағыттаушы ментор.

Әлібек НҰРТАЕВ,

Ө.Жәнібеков атындағы Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университетінің басқарма төрағасы – ректор міндетін атқарушы