Әлемдік тұрақсыздық пен жаңа постиндустриялық дәуірге аяқ басқан кезеңде Қазақстанның тау-кен металлургия кешенінің (ТМК) болашағы қайтадан басты назарға ілікті. Бүгінде бұл саланың дамуын заманауи технологиялардың, жасанды интеллекттің және табиғи ресурстарға артқан сұраныстың әсерінсіз қарастыру мүмкін емес. ТМК-ның қазіргі жағдайы қандай? Елдің әлемдік нарықтағы орнын нығайту үшін қандай тәсілдер қажет? Тұрақты даму жолында үлгі болар елдер бар ма? Осы және өзге де сұрақтардың жауабы NUR.KZ материалында.

Неліктен тау-кен металлургия саласын дамыту маңызды

Тау-кен металлургия кешені – Қазақстан экономикасының өзегін құрайтын жүйе, елдегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықтың тірегі және өнеркәсіп дамуының басты негізі. Мемлекет экономиканы әртараптандыруға күш салып жатқанына қарамастан, осы саладан түсетін табыс әлі де бюджет кірісінің, әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру мен өңірлердің дамуының негізгі көзі болып отыр. Бұл кешеннің маңызы алдағы жылдары да өзектілігін жоймайды.

Айта кету керек, Қазақстандағы индустриялық даму тарихы дәл осы тау-кен металлургия саласынан басталған. Бұл сала елдегі алғашқы өндіріс орындарының тірегіне айналып, қазіргі заманғы экономика мен өнеркәсіптік инфрақұрылымның қалыптасуына негіз қалады.

Тау-кен металлургия кешені (ТМК) Қазақстанның жалпы ішкі өнімінің шамамен 8 пайызын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, оның өзге салаларға тигізетін ықпалы арқылы елдің ЖІӨ-нің тағы 25 пайызы осы секторға байланысты қалыптасады. Бұл салада бүгінде 205 мыңға жуық адам еңбек етеді, ал жанама әсерін қоса есептегенде, байланысты салаларда 600 мыңнан астам адамның жұмысы ТМК қызметімен тікелей байланысты.

Тау-кен металлургия кәсіпорындары жыл сайын мемлекет қазынасына 2-3 трлн теңге көлемінде салық және өзге төлемдер аударып, мемлекеттік шығындардың, әлеуметтік қолдау шаралары мен инфрақұрылымдық жобалардың қаржылануын қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, ТМК – ел экспортының негізгі тірегі. Бұл сала Қазақстанға шетел валютасын әкеліп, төлем балансының тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді. 2024 жылы ТМК өнімдері 22,4 млрд АҚШ доллары көлемінде табыс әкеліп, елдің жалпы 81 млрд долларлық экспортының төрттен бірінен астамын құрады.

Тау-кен металлургия саласындағы кәсіпорындар өңірлерде жергілікті өндірісті, ғылым мен инновацияны, инфрақұрылым мен шағын бизнесті дамытуға серпін беріп отыр. Аталған салаға тәуелді 16 моноқалада 1 млн астам халық тұрады. Олардың әл-ауқаты ірі металлургиялық компаниялардың тұрақты жұмысына тікелей байланысты.

ҚР Конституциясына сәйке жер қойнауы мен табиғи ресурстар Қазақстан халқына тиесілі. 2022 жылғы реформадан кейін ел азаматтары бұл байлықты пайдаланудан түскен табыстың негізгі игілігін көруі тиіс. Сол себепті тау-кен металлургия саласын басқару қоғамның, мемлекеттің, бизнестің және инвесторлардың мүддесін ескере отырып, ұтымды әрі стратегиялық негізде жүзеге асуы қажет.

ТМК-нің болашағы, оны жаңғырту, инвестиция тарту және осы саладағы мемлекеттік саясат туралы пікір алмасу тек мамандар үшін емес, әрбір қазақстандық үшін маңызды.

Бүгінде Қазақстанның тау-кен металлургия кешені қалай өмір сүруде

Қазақстанның тау-кен металлургия саласы көптеген ішкі және сыртқы қиындықтарға тап болып отыр. Ел ішінде кешен жоғары экологиялық талаптар, әлеуметтік міндеттемелердің өсуі мен тасымалдау тарифтері, кен қорының таусылуы, білікті кадрлардың жетіспеушілігі, электр энергиясының қымбаттығы, геологиялық ақпаратқа шектеулі қолжетімділік және төмен пайдалы кен орындарын игерудегі кедергілер сияқты мәселелермен бетпе-бет келеді.

Сыртқы жағдай да аз алаңдатпайды. Геосаяси өзгерістер ТМК-ны жаңа қауіп-қатерлерге ұшыратады. Әлемдік тарифтік соғыстар шикізат бағасын төмендетіп, тіпті экономикалық тоқырауға әкелуі мүмкін. Қосымша қиындықты Қазақстан үшін негізгі сатып алушылар – Қытай мен Ресейдің бір уақытта бәсекелес және транзиттік мемлекеттер болуы тудырады. Сонымен қатар, отандық компаниялардың жеткізілімді әртараптандыру немесе қор сақтау мүмкіндігі шектеулі, трансұлттық корпорациялармен саяси деңгейде бәсекелесуге әлеуеті жоқ. ТМК бағалардың өзгеруіне, сұраныстың төмендеуіне, санкцияларға және бәсекелестіктің күшеюіне сезімтал.

Бұл қорытындыны Дүниежүзілік банктің 2023 жылғы зерттеуі растайды. Онда тау-кен металлургия саласының дамуын тежейтін негізгі факторлар ретінде жерді пайдалануға шектеулі аумақтар, ашық цифрлық кадастрдың жоқтығы, саланың мемлекет тарапынан бақылауы, геологиялық деректердің жетіспеушілігі және әлеуметтік міндеттемелер, табысты бөлу, экология және энергетикалық өтуге дайындық саласындағы реформалардың қажеттігі аталады.

Әлемдік контекст: трендтер

Әлемдік экономикада елдер ресурстарға бақылауды күшейтіп, сауда байланыстарын қайта құрып, экспортты шектей отырып, дәстүрлі ойын ережелерін өзгертуде. McKinsey компаниясының соңғы "Материалдардың жаһандық перспективасы 2025" зерттеуіне сәйкес болаттан мысқа дейінгі материалдар өндірісі саласы бір уақытта дағдарысқа ұшырап, қайта құрылуда. 2024 жылы металлургиялық және тау-кен компанияларының кірісі 6 пайызға төмендеді, бірақ жасанды интеллект, қорғаныс өнеркәсібі және жаңа технологиялар үшін қажет металдар болашақ өсімнің негізгі нүктесіне айналды. Қазіргі кезде ең көп сұраныс мысқа, алюминийге және алтынға бағытталған.

McKinsey сарапшылары әлем біртіндеп жабық бола бастағанын, елдердің өз ресурстарын қорғауға көшкенін атап көрсетеді. Сол уақытта нарықтарды жауып, олар ішкі ынталандыру мен субсидияларды қамтамасыз етіп, өз жеткізу тізбектеріне сүйенуге басымдық береді. Негізгі тенденциялар қатарында жасанды интеллект пен дата-орталықтарға байланысты мысқа сұраныстың өсуі, рекордтық көмір сұранысы фонында экологиялық жобалардың баяулауы, сондай-ақ кен өндірудің капиталға тәуелділігінің артуымен қатар технологиялардың тиімділігінің жоғарылауы да бар.

Бұл мәліметті Қазақстандық сарапшы-талдаушы Марат Шибутовтың "Қазақстанның тау-кен металлургия кешені: экономикаға қосқан үлесі және тұрақты дамудың перспективалары" атты зерттеуі де растайды. Онда барлық оңай қолжетімді ірі кен орындары бұрыннан ашылғаны, ал жаңа кен орындарын барлау мен игеру үшін қазір әлдеқайда көп инвестиция қажет екені айтылады.

Сонымен қатар, соңғы жылдары тау-кен металлургия кешенінде жаңа үрдістер байқалуда. Кешен, әсіресе қара металлургия саласында, қуаттылықтың артық болуымен бетпе-бет келеді. Бұл нарықтан шығып кететін аз көлемді компаниялар мен өзіндік құны жоғары кәсіпорындардың санын арттырады. Көптеген компаниялар қазір кен орнының орнына құйманы (шлак немесе сынық металды) пайдаланып, энергияны үнемдеумен қатар қалдықтарды қайта өңдеуге мүмкіндік алады. Сол уақытта экологиялық талаптар күшейіп, автоматтандыру іс жүзінде барлық жұмыс түрлерін қамтып отыр, ал өнімнің өзіндік құнын теңестіру компанияларды бәсекеге қабілетті болу үшін қосымша инвестиция салуға мәжбүр етеді.

Осы қиындықтарға технологиялық өзгерістерге байланысты қауіп-қатер де қосылады. Белгілі қасиеттері бар өткізгіштік немесе беріктігі жоғары жаңа материалдардың пайда болуы дәстүрлі металдарға, оның ішінде мыс, алюминий немесе әртүрлі болат түрлеріне сұранысты төмендетуі мүмкін. Егер ТМК осы өзгерістерге уақытында бейімделмесе, бұл ресурстарға және нарықтарға ауыр соққы болады. Қазіргі кезеңде бұл мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, өнеркәсіптік әлеуетті арттырып, жаңа технологияларды енгізу маңызды, осылайша технологиялық сын-қатерді мүмкіндікке айналдыруға болады.

Осы жағдайларда Қазақстанның тау-кен металлургия кешені мемлекет қолдаған өз стратегиялық даму жолын айқындауы тиіс.

Әлемдік сценарийлер: Қытайдан Австралияға дейін

Сарапшы Марат Шибутов жаһандық металлургияның дамуы бойынша төрт негізгі модельді бөліп көрсетеді.

Еуропалық даму сценарийі

Еуропада кен орындары таусылған немесе жоқ болғандықтан, негізгі өндірістерді елден тысқары шығарып, ішкі жерде тек штаб-пәтерлер мен ғылыми-зерттеу бөлімдерін қалдырады. Мұндай тәсіл қоршаған ортаға зиян келу мәселелерін азайтуға, өндірістің толық циклінен түсетін пайданы шоғырландыруға және энергия шығындарын төмендетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар кен қорын толықтыру немесе еңбек ресурсын қамтамасыз ету, оның ішінде қызметкерлердің құқықтарын сақтау қиындық туғызбайды. Дегенмен бұл үлгі шетелдегі кен орындарын сатып алу үшін ірі қаржылық салымдарды қажет етеді, басқа елдердің саяси және экономикалық тұрақтылығына тәуелділікті арттырады және жұмыс орындарының елден шығарылуына әкеледі.

Америкалық даму сценарийі

Еуропалық үлгіге ұқсас американдық модель кейбір кен орындарын дағдарыс немесе әскери жағдай туындаған кезде қолдану үшін резервте қалдырады. Бұл ресурстардың стратегиялық қорын сақтауға және тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді, бірақ еңбек ресурстарын аз жұмсайды және қажет болған жағдайда шикізат импортынан және сақталған кен орындарын игерудің ұзақ мерзімінен тәуелді етеді.

Қытайлық даму сценарийі

Қытайлық модель барлық кен орындарын толық пайдалануға бағытталған. Шикізат ішкі нарыққа өңделіп, артық өнім экспортқа шығарылады. Бұл тау-кен металлургия кешенінің экономикадағы салмағын арттырады, жұмыс орындарын қалыптастырады, өңірлер мен инфрақұрылымды дамытады, технологиялық тәуелсіздікке және инновацияға серпін береді. Дегенмен бұл үлгі ерекше технологияларды, ірі ішкі нарықты және қатаң бақылаудағы халықаралық жағдайды талап етеді, сондай-ақ айтарлықтай экологиялық мәселелерді тудырады.

Австралиялық даму сценарийі

Австралиялық модель де шикізатты экспорттауға басымдық береді, бірақ ішкі тұтынуға көп көңіл бөлмейді. Ол 0ытайлық үлгінің көптеген артықшылығын пайдалануға мүмкіндік береді, алайда кен қорын үнемі толықтыруды, сатып алушылармен сенімді саяси қатынасты сақтауды талап етеді және өңдеу тізбегін көбіне шетелдік инвесторларға қалдырады.

Марат Шибутовтың пікірінше, қазіргі таңда Қазақстан үшін ең ыңғайлы модель – австралиялық. Бұл модель прагматизмді, экспортқа бағытталған саясатты және экологиялық тәуекелдерді бақылауды үйлестіреді. Елдің шетелдегі активтерін қорғауға мүмкіндігі шектеулі, ішкі нарық шағын, ал ерекше технологиялар мен кен орындары жаһандық нарыққа айтарлықтай әсер ете алмайды.

"2024 жылы 346 млрд долларлық тау-кен экспортынан 200 млрд доллар, яғни 58 пайызы Австралияға тиесілі болды, ал қатты пайдалы қазбалар мен металдар бойынша – шамамен 150 млрд доллар, немесе 43 пайыз. Сондай-ақ Канада тәжірибесін де негізге алуға болады, ол да өз тау-кен секторын дамытуға басымдық береді. Австралияның тәжірибесі экспортқа бағытталған, сонымен бірге тұрақты әрі экономикалық тұрғыдан негізделген тау-кен металлургия кешенін қалай құруға болатынын көрсетеді, ал Канаданың үлгілері кен өндіру саласын дамытудың тиімділігін растайды", — дейді сарапшы.

Қазақстандық сценарийлер: тоқыраудан мемлекеттік қолдауға дейін

Қазақстан үшін Шибутов үш ішкі сценарийді бөліп көрсетеді.

Статус-квоны сақтау

Нөлдік сценарий қазіргі жағдайды сақтауды көздейді. Мұндай жағдайда инвестиция көлемі өзгермейді, бар зерттеулерге салынған инвестициялар өз тиімділігін сақтайды, мүдделі тараптармен қақтығыстар болмайды, ал кен қорлары тек қосымша барлау мен шағын кен орындары арқылы аздап өседі. Дегенмен кешен ірі масштабта дамымайды. Себебі көптеген кен орындары таусылып барады, бұл кейбір өңірлердің қауіпсіздігіне қатер төндіреді; жұмысшылар саны көбеймейді; жаңа орта және ірі кен орындары әлі табылған жоқ; жаңа технологияларды енгізуге жеткілікті ресурстар жоқ, ал шикізаттан жаңа құрамдас бөліктерді алу жүзеге аспайды.

Мемлекеттің үстемдігі

Бұл тәсіл мемлекет рөлін геологиялық барлау мен шикізатты қайта бөлу ісінде күшейтуді көздейді. Егер жаңа кен орындары табылса, оларға ең алдымен мемлекеттік компаниялар қол жеткізеді, ал отандық өндіріс орындары шикізатты салыстырмалы түрде төмен бағамен сатып алу мүмкіндігіне ие болады.

Алайда геологиялық барлау саласындағы заңнамаға өзгеріс енгізу нәтижесінде барлау жүргізетін компаниялар саны азайып, ірі кен орындарын табу ықтималдығы күрт төмендейді. Іс жүзіндегі кен орындарының пайдалану мерзімі қысқарып, бұл кейбір моноқалалар мен өңірлер үшін қатер тудырады.

Нәтижесінде тау-кен металлургия кешеніндегі компаниялардың табысы мен салықтық түсімдері азаяды, саладағы жұмыс орындары көбеймейді, тіпті қысқаруы мүмкін. Ал техногендік және табысы төмен кен орындарын игеру мүмкіндігі бұрынғысынша жүзеге аспай қалады.

Мемлекеттік қолдау арқылы өсу

Мемлекет тарапынан қолдау көрсетілсе, яғни техногендік минералдық объектілер мен табысы төмен кен орындарын өңдеуге арналған салықтарды азайту, геологиялық барлауға қаржы бөлу, цифрландыру мен геологиялық деректерді ашу, сондай-ақ инфрақұрылым мен ғылыми-зерттеу жұмыстарына жәрдем беру жүзеге асса ірі кен орындарын табу ықтималдығы айтарлықтай артады. Бұл пайдалы қазбалар өндіру көлемінің өсуіне, экспорттың және салық түсімдерінің ұлғаюына әкеледі. Сонымен қатар, моноқалалар мен өндіруші өңірлер өздерінің экономикалық тұрақтылығын сақтап қала алады. Бұған қоса, тау-кен металлургия саласына жаңа инвесторлар келеді.

Марат Шибутовтың пікірінше, Қазақстанның тау-кен металлургия кешеніндегі басты түйткіл – инвесторларға ұсынуға болатын жаңа ірі және орта кен орындарының тапшылығы. Мемлекет ұзақ жылдар бойы дербес барлау жұмыстарын жүргізбегендіктен, бұл саладағы біліктілік, мамандар мен құрылымдар жоғалды. Сондықтан мол қаржыландырудың өзі жағдайды түбегейлі өзгертпейді, себебі барлау ісін атқаратын мамандар мен ұйымдар қалмады. Нәтижесінде мемлекет қаржысы есебінен бұрын өз қаражатына барлау жүргізіп келген компаниялар бұл жұмысты атқаратын болады.

Осыған байланысты автор саланы кешенді дамыту стратегиясын ұсынды.

"Басты назар экспортты күшейтуге және жаңа нарықтарды игеруге бағытталуы керек. Сонымен қатар, шикізатты өңдеу үлесін біртіндеп арттыру, ірі компаниялар маңында шағын және орта бизнестен құралған кластерлер қалыптастыру, шикізаттан пайдалы элементтерді барынша өндіру, табысы төмен кен орындары мен техногендік минералдық құрылымдарды игеру, сондай-ақ бұрын пайдаланылмаған пайдалы қазбаларды өндіру маңызды. Мемлекет барлау жұмыстарын белсенді қаржыландырып, тау-кен металлургия кешеніне серіктес ретінде көмектесуі тиіс. Ол үшін қолайлы реттеу тетіктерін жасап, ақпараттың ашықтығын қамтамасыз ету қажет. Сонда ғана экономиканың тұрақты өсуі мүмкін болады", - дейді сарапшы.

Ол тау-кен металлургия кешені – Қазақстан экономикасының бастапқыдан мықты саласы екенін, оны үздіксіз дамытып отыру қажет екенін атап өтеді.

"ТМК-нің әлеуетін толық ашу үшін өндіріс көлемін, өнім түрлерін және экспорт бағытын кеңейтіп, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге жағдай жасау керек. Кешен жүйелі сала болғандықтан, оның дамуы өзге салаларға да серпін береді, тіпті мемлекеттің тікелей араласуынсыз-ақ. Сондықтан мемлекет алдымен ТМК-не кедергі келтірмеуді үйренуі, содан кейін ғана оның дамуына қолайлы жағдай жасауы қажет", — дейді Марат Шибутов.

Бүгінгі заманның жаңа технологияларды енгізуден бастап жаһандық бәсекеге дейінгі сын-қатерлері саладан икемділік пен жаңаруды талап етеді. ТМК-нің болашағы инновацияларды қаншалықты тиімді қолдана алатынына, өңдеу аясын кеңейтіп, жаңа кен орындарын игере алуына байланысты болмақ. Осылайша ғана сала мен ел өнеркәсібінің тұрақты өсіміне жол ашылады.

Мәтіннен қате тапсаңыз, бізге жазыңыз