Шежірелі Шығыстың көркем табиғаты мен сырлы аңыздарына толы өңір – Тарбағатайдың етегінде, киелі Маңырақ топырағында жырмен тыныстап, өнермен өрістеп, мағыналы ғұмыр кешіп келе жатқан жәуанмәрт жүрек иесі, ұлағатты ұстаз, өрелі ақын – Нұрғалиева Сәуле Есенқызы. Туған жердің қадірін өлеңмен өріп, қарапайым ауылдың тынысын жүрегінің лүпілімен жеткізе білетін сыршыл сөз зергері. Туған өлке Барқытбел, Маңырақтың асқақ рухы ақын өлеңдерінің әр шумағы, жолдарына жыр болып өріледі. Ақын үшін поэзия өмірдің айнасы болса, ұстаздық – тағдырдың миссиясы .

Екеуі тоғысқанда С.Есенқызының болмысы дараланып, рухани әлемі биіктей түседі. Туған жерге, туған елге деген іңкәрлік, ұлт рухына деген құрмет, ұстаздыққа адалдық пен адамгершілік – оның бүкіл шығармашылығының өзегі. Ол өз өлеңдерінде туған өлкенің көркем келбетін, халықтың асыл қасиеттерін, ұстаздық өмірдің қуанышы мен жауапкершілігін шынайы сезіммен бейнелейді. С.Есенқызының поэзиясы – тек жеке шығармашылық әлем ғана емес, Тарбағатайдың рухани тынысын, Маңырақтың мөлдір жырын, Шығыс жерінің, Барқытбел өңірінің мейірім мен шабытқа толы болмысын танытатын ұлттық сипаттағы құбылыс. Абай атындағы ҚазҰПУ аға оқытушысы, тіл білімі саласының майталман маманы, тілші-ғалым филология ғылымдарының кандидаты, әріптес, дос Қасен Ерлан Сламбекұлының: «Жырақтағы ақындар бой жасырған тұлпарлардай көзге көп көрінбей қалып қалатыны өкінішті... Сол секілді Ержан бауырым (Ержан Әділбеков – автор Д.Б.) да шалғайда жүр ғой... Ержан жақсы ақын екен... біршама өлеңдерін оқыдым. Жырақта жүр демесең, көптеген ақындардан көш ілгері: өзіндік ойы бар, тілдік қолданысынан дархандықтың исі аңқып тұрғандай...» деп, тебірене ой толғауының астарында терең мағына жатыр. Иә, өте орынды пікір. Шекаралық аймақта шығармашылық, өнер бағытында еңбектеніп жүрген рухтас ағайындардың өмірі мен шығармашылығы көп жағдайда елене, насихаттала бермейтіні белгілі. Осындай олқылықтардың орнын толтыру үшін қадари-қалімізше (Абай), шекаралық аймақтағы өнер өкілдерінің өмірі мен туындыларын насихаттау мен үшін мәртебелі қызмет әрі зерттеу бағытындағы мақсатым деп білгендіктен, соңғы бір жылдан астам уақыт бойы осы мәселені күн тәртібінен түсірмей келе жатқан жайымыз бар. Осы игілікті мұратты жүзеге асыру барысында кезекті мақаламызды ұстаз, ақын Сәуле Есенқызының шығармашылығына арнап отырмыз.

Нұрғалиева Сәуле Есенқызы 1958 жылдың 23 ақпанында Маңырақ ауылында дүниеге келген. Балалық шағы туған жердің кең қойнауында, табиғатпен етене өтіп, өнерге деген сүйіспеншілігін ерте оятты. 1965 жылы Покровка орта мектебіне оқуға барады. Мектеп қабырғасында жүргенде-ақ өлеңге деген бейімі байқалып, алғашқы туындылары мектептің қабырға газеттерінде, аудандық және облыстық басылымдарда жариялана бастайды.

1975 жылы мектепті үздік аяқтап, Өскемен педагогикалық институтының физика-математика факультетіне түседі. Институт қабырғасында жүріп «Жас толқын» әдеби үйірмесінің белсенді мүшесі атанды. Бұл үйірмеге белгілі ақын-жазушылар Ұлықбек Есдәулетов, Серік Ғабдуллин, Ғалым Байбатыров, Жұмағазы Игісінов жетекшілік етті. Үйірме мүшелерінің шығармалары теледидарда насихатталып, баспасөз беттерінде жарық көріп отырды. Сол жылдары жас ақын облыстық жас тілшілер слетіне қатысып, қаламын ұштады.

1979 жылы жоғары оқу орнын тәмамдап, өзі білім алған Покровка орта мектебіне (қазіргі Ахмет Байтұрсынов атындағы орта мектеп) математика пәнінің мұғалімі болып орналасады. Осы сәттен бастап оның өмір жолы ұстаздық пен ақындықтың тоғысқан тұсына айналды. С.Есенқызы ұстаздық қызметін абыроймен атқара жүріп, жас ұрпақтың бойына біліммен қатар өнер мен ізгілікті сіңіруге бар күш-жігерін арнады. Ұстаздық қызметімен қатар, мектептің қоғамдық өміріне белсене араласады. Ауылдық, аудандық мүшәйраларға шығармашылық кештерге қатысып, ұстаздық шеберлігін өлең жазумен ұштастырады. Ұстазға еліктеп өлең жазып жүлдегер болған оқушылары болды. Ол оқушыларын өлеңге, өнерге баулып, талай шәкірттің шығармашылық жолына бағыт көрсетті. Оның шәкірттері бүгінде еліміздің түкпір-түкпірінде түрлі салада қызмет етіп, ұстаз еңбегінің жемісін дәлелдеуде. Жолдасы Амантай аталған мектепте шет тілі пәнінің мұғалімі болып қызмет атқарды. Ерлі-зайыпты қос ұстаз екі ұл, үш қыз тәрбиелеп өсіріп ұлдарын ұяға, қыздарын қияға қондырған бақытты ата-әже. Ұстаздық пен ақындықтың үйлесімі оның өмірлік ұстанымына айналды. Шәкіртке деген махаббат – жырдың өзегі, ал жырдағы шынайылық – ұстаз жүрегінің айнасы.

С.Есенқызының шығармашылық әлемінде туған жер мен ұлт рухы, ұстаздық пен аналық мейірім, өмір мен махаббат тақырыптары кең өріс тапқан. Оның «Маңырағым» атты өлеңі туған жердің тылсым сұлулығын, сағыныш пен перзенттік сүйіспеншілікті нәзік өрнекпен бейнелейді. Бұл өлеңге белгілі кәсіби композитор Кәкімбек Ердібайтегі ән жазып, филармония әншісінің орындауында халыққа кеңінен тарады. Ал «Мектебім» өлеңінде ұстаздың жүрек үні, шәкіртке деген сағыныш пен махаббаттың мөлдір сезімі көрініс табады. Қалихан Сафаровтың әуенімен үндескен бұл жыр – ұстаздық борыш пен адамдық ізгіліктің көркем айғағы.

«Тарбағатайым» атты өлеңінде туған өлкенің көркі мен қасиеті, ел мен жердің рухани тұтастығы бейнеленіп, бұл туынды халықаралық мүшайрада жүлделі орын алып, «Бұл – менің жүрегім» атты жинаққа енген. «Өлең – менің серігім» атты халықаралық жыр жинағына бірнеше өлеңдері енген. «Өмір өрнектері» атты кітаптың туындыгері. Оннан астам өлеңіне ән жазылған. Бұл әндер түрлі мәдени іс-шараларда жиі шырқалып, ел ықыласына бөленіп келеді.

Балаларға арналған өлеңдері де («Қыс», «Алаң») тәрбиелік мәні мен көркемдігі арқылы ерекшеленеді. Онда бала әлемінің тазалығы, табиғатқа сүйіспеншілік, еңбек пен мейірім идеялары көркем тілмен өрнектеледі. Ақын ұстаздық жолындағы тәжірибесін шығармашылығымен ұштастырып, әр сабағын өнермен, ізгілікпен байытты. Оның бойындағы ұстаздық парасат пен ақындық шабыт – бір-бірін толықтырып тұрған қос қанат секілді. Әр шәкіртінің жүрегіне жол таба білген ұстаз (бүгінгі таңда құрметті зейнеткер), халықтың көңіл пернесін дөп басатын ақын С.Есенқызының дара болмысы осында. Ол сазгер, ұстаз Нұрбол Сәдуақасов және ақын Әлихан Ошанбайұлымен шығармашылық бірлестікте жұмыс істеуде.

С.Есенқызы өмірі мен өнерін туған жер, халқы мен жас ұрпаққа ұрпақтың игілігіне арнаған тұлға. Ол Ахмет Байтұрсынов атындағы мектеп жанындағы «Асыл әжелер» ансамблінің белсенді мүшесі, ұлт дәстүрін дәріптеп, мәдени мұраны жалғастырып, жас ұрпаққа насихаттап келеді. Ұстаз-ақынның еңбегі елеусіз қалған емес. Шығыс Қазақстан облыстық білім басқармасының «Құрмет грамотасымен» марапатталған. Сондай-ақ аудандық, облыстық, республикалық, халықаралық жыр мүшәйраларында жүлделі орындарға ие болып, көптеген дипломдар мен алғыс хаттардың иегері атанған.

Соңғы жылдары оның шығармашылық жеңістері тіптен молайды. Атап айтқанда, халықаралық «Жыр жәрмеңкесі» ақындар тобындағы «Шым-шым жайттар» қысқа әңгімелер байқауында бас жүлде, «Сырдың Гүлданасы» мүшайрасы мен «Төр Алтай әдеби» клубының «Суреттер сөйлейді» байқауында бірінші орындарды Әрімбек Мәселұлының 85 жылдығына арналған мүшайрада екінші, Хамит Балшабековтың 80 жылдығына арналған мүшайрасында үшінші орындарды қанжығасына байлады. Тізе берсек марапаттары өте көп, тек негізгілерін ғана тілге тиек етіп өттік. Аудан мен ауыл әкімдерінің, мектеп директорлары мен мәдениет бөлімінің марапаттары оның еңбегіне берілген лайықты баға. Ол «Тарбағатай ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесі үшін» төсбелгісімен марапатталған. Шығыс Қазақстан облыстық «Алтай» телеарнасында сұхбат беріп, шығармашылық ой-пікірін үнемі ортаға салып отырады.

Ақын С.Есенқызының поэзиясы нәзіктік пен өрліктің жарасымды үйлесімі. Ол махаббат пен мейірім жайлы жазғанда да, өмірдің өткіншілігін толғағанда да адам жанындағы тазалық пен ізгілікті биік қояды. Ақынның әр өлеңі жан сырын ақтарған рухтың үні, өмір мен өнердің тоғысқан сәтіндегі сырлы шежіре. Оның шығармашылығында әйелдік болмыс пен ұлттық сана өзара астасып, қазақ поэзиясына тән дәстүр мен жаңашылдық тоғысады.

Сөз зергері С.Есенқызының өлеңдеріндегі тілдің көркемдігі, метафоралық өрнек, ішкі ырғақ – бәрі де өмірге, адамға деген сүйіспеншіліктен туындайды. Мысалы, оның табиғат тақырыбындағы өлеңдерінде Тарбағатайдың әр белесі, әр бұлағы тірі кейіпке енеді. Туған жерді тек географиялық ұғым емес, рухани мекен, естелік пен арманның кеңістігі ретінде бейнелейді. Ақын өлеңдерінің философиясы ұлттық дүниетаныммен ұштасып, қазақ поэзиясындағы дәстүрлі символдармен сабақтасады.

Ақын шығармашылығындағы басты арқау туған жерге деген махаббат.

«Тарбағатай тауы», «Маңырағым» атты өлеңдерінде ол табиғаттың сұлулығын ғана емес, сол өлкеге сіңген тарихтың тереңдігін, ел рухының биіктігін паш етеді:

...Барқытбел тарихи атың – Тарбағатай,

Жырлаймын сипатынды нарға балай.

Өр тұлғаң, биіктігің, асқақтығың,

Өрлеткен арманымды алға қарай... Бұл жолдарда ақын Тарбағатай өлкесін тек географиялық ұғым ретінде емес, ел рухының символы ретінде суреттейді. Тарих пен табиғат үндесіп, ұлт жанының көрінісіне айналады.

Сөз шебері С.Есенқызының поэзиясы ұлттық рухтың, адамдық парасаттың және рухани ізденістің айнасы. Оның өлеңдері туған жердің топырағындай жылы, ел тарихындай терең, ананың мейіріндей мөлдір. Ол жырларымен оқырманын ойландырып, толғандырып, тәрбиелейді. Ақын үшін поэзия – тек эстетикалық құндылық емес, рухани тазару, өз-өзімен сырласу алаңы. Ол Абай дәстүрін жалғастыра отырып, адамның ішкі әлемін, жүректің терең иірімдерін ашуға тырысады. Бұл тұрғыдан оның «Бір әлем бар» атты өлеңі ерекше мәнге ие. Ақын осы туындысында хакім Абайдың рухани әлеміне үңіле отырып, адам болмысы мен ғалам арасындағы үйлесімді іздейді:

...Жаңғырсын халқымызда ой мен сана,

Біртуар ойшыл бізде ғұлама да .

Мерейтой құтты болсын қазақ елі,

Мәңгілік Абай дана, Абай дара... деген жолдар ақынның шығармашылық кредосын айқындайтын мәңгілік үн. Бұл жолдар ақынның Абайды сырттан емес, жүректен тануға ұмтылысын көрсетеді. Ол Абайды идея, тұлға, ұстаз ретінде емес, мәңгілік рух, ішкі жарық, рухани нұр ретінде қабылдайды. «Бір әлем бар» өлеңінде ақын мен Абай арасындағы рухани сабақтастық айқын сезіледі – бұл қазақ поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдықтың көркем үндестігі.

«Тарихым – тағдырым» өлеңінде Сәуле ақын ұлттың өткені мен бүгінін сабақтастыра жырлайды. Ол адамзат тарихының ағысында қазақ халқының рухани болмысын іздейді:

...Түбі бір түркілерден бастау алған,

Қазақпыз биік тұрған басқалардан.

Ықылым заманынан тізбектеліп,

Тарихы бар қашалып тасқа жазған... Ақынның бұл өлеңдері патриоттық пафоспен, заманалық оймен ұштасқан. Ол тарихты құр еске алмай, оны бүгінмен байланыстырып, ұрпақ санасына жауапкершілік пен намыс ұялатады.

«Қыс», «Күреңбелім» сияқты өлеңдерінде ақын табиғатты адам жанының айнасына айналдырады. Мысалы, «Қыс» өлеңінде ақ мамыққа оранған ауыл тіршілігі суреттеліп, қазақы болмыстың көрінісі беріледі:

...Қыстық соғым сойылған,

Ауылда бар береке.

Дастарханға қойылған,

Соғым басы мереке... Бұл шумақта қазақ тұрмысының қарапайым қуанышы мен табиғаттың үйлесімі бейнеленеді.

«Арулар, аналар» атты көлемді туындысында ақын қазақ әйелдерінің ерлік пен парасатқа толы бейнесін сомдайды. Ол Ұмай анадан бастап, Томирис, Гауһар, Әлия, Мәншүк, Сәбира, Ләззат сынды тұлғаларды рухани сабақтастықта бейнелейді:

...Қазақтың қыздары мен аналары,

Тарихтың әр парағын жаңалады.

Үлгі боп өнегелі өмірлері,

Ұрпақтар санасында жаңарады... Аталған өлең – әйел ерлігінің, аналық мейірімнің гимні іспетті.

«Екі дүние сұлтаны» атты өлеңі ақын С.Есенқызының діни-философиялық көзқарасын танытатын туынды. Мұнда Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) өмірі, исламның мәні мен маңызы көркем тілмен өріледі:

...Бисмиллаһ деп басталар өлеңім де,

Бір Алла сүйенерім,сенерім де.

Көркем мінез иесі Расул Аллаh,

Тура жолды сілтеген келер күнге.

Пайғамбар (с.ғ.с) әлемге нұрын төккен,

Қасиетіне жоқ ешбір теңерім де...

Иманмен жүрек жетер кемеріне.Ақын бұл өлеңінде адамгершілік пен рух тазалығының бастауы ретінде ұсынады.

Ақын өзінің «Жыр бекеті» және «Өр тұлға» өлеңдерінде өз өңірінің әйгілі сөз зергерлері: Хамит Балшабеков, Әрімбек Мәселұлы сынды тұлғаларды ерекше ілтипатпен еске алады.

...Шығысымда Хамаң тұрған бекет көп,

Жетсем деймін мен де сонда тепектеп.

Көңіл дөнен көсіліп сабылады

Жыр бәйгеге менідағы жетектеп... («Жыр бекеті»)

Немесе:

...Жете алам ба, соңынан жыр-киіктің,

Шықсам деймін басына бір биіктің.

Әрекең жырларынан маржан терем,

Үңіліп тереңіне тұңғиықтың... («Өр тұлға») деп толғайды. Бұл жолдар ақынның өз ұстаздарына деген шырайлы шәкірттік ықыласы, ілтипаты мен рухани сабақтастықтың белгісі.

Қазақ жырының құдіреті, оның тамыры тарихтан, рухы халықтың жүрегінен бастау алады. Сол рухани арна бүгінгі поэзияда да үзілмей, жаңаша сипатта жалғасып келеді. Ақын С.Есенқызының шығармалары осы дәстүр мен жаңашылдықтың тоғысқан тұсы. Оның өлеңдері ұлттық болмыстың бояуын, уақыттың үнін, адамның ішкі әлемін нәзік те терең сезіммен өрнектейді. «Ақсақ құлан» өлеңі өткен мен бүгінгі күнді жалғаған символдық жыр. Халық жадында сақталған әйгілі күй аңызы ақын жүрегінде жаңаша мәнге ие болады. Ақын бұл өлеңде тек Жошы ханның қасіретті тағдырын ғана емес, тұтас халық жанының мұңын, өнердің тылсым қуатын суреттейді. «Ақсақ құлан күй болып аңырадың...» деген жолдан ел жадындағы күйдің сарыны мен ақынның іштей толғанысы үндесіп, тарих пен тағдырдың тылсым байланысы сезіледі. Бұл туындыда өнердің шексіздігі, рухтың биіктігі мен адамдық мұңның тұңғиығы көркем бейнеленген.

Ал «Табалдырық» өлеңі тұрмыс пен тағдыр, салт пен сана туралы сыр. Ақын С.Есенқызы қарапайым ғана ұғым «табалдырықты» өмірдің философиялық нышанына айналдырады.

Қасиетіңнен айналдым табалдырық,

Өзіңнен аттаған еді анам күліп.

Тәу етіп,оң аяқпен қадам басып,

Тіледі болмасын деп жаманшылық.

Дарыған бір өзіңнен табандылық,

Серпіліп санамдағы қараңғылық.

Босағаны босатпай ұстап тұрған,

Қайыспас қара нардай табалдырық... деген жолдар ұлт дүниетанымын, қазақ әйелінің, қазақ шаңырағының беріктігі мен қасиетін айшықтайтын метафора. Бұл өлеңде ұлттық дәстүрдің киесі, үй мен от басының қадірі, адамгершілік пен сабырдың мәні жырланады. Ақынның тілі шұрайлы, сөзі салмақты. Әр жолынан қазақы мінез, аналық мейірім мен рухани тазалық насихатталады.

«Қазан да өтіп барады...» өлеңі мезгіл мен өмірдің қозғалысын терең түйсінген лирикалық толғаныс. Күзгі көрініс арқылы ақын адам ғұмырының өткіншілігін, уақыттың сырғып өтуін, өмірдің әр сәтінің қадірін ұғындырады.

...Қазан да өтіп барады,

Сырғыған уақыт тоқтамай.

Керегін әркім алады,

Өткен бір шағын жоқтамай... осы бір шумақтың өзінде бүкіл өмір философиясы тұр. Мұнда табиғаттың мұңы мен адамның көңіл күйі астасып, өткен шаққа деген іштей сағыныш, болашаққа деген сенім де айшықталады.

С.Есенқызының шығармашылығы әйел ақынға тән нәзіктікпен қатар, ұлттық рухтың асқақ көрінісі. Оның поэзиясы бүгінгі қазақ әдебиетінің көркемдік кеңістігін байытып, адам жанының терең сырларын ашуға қызмет етеді. Ақын үшін өлең тағдырмен тілдесу, уақытпен сырласу, ал сөз – жүректің шырағы. Маңырақтан ұшқан сол шырақ бүгінде қазақ әдебиетінің аспанында жарық нұрға айналып, ұлт рухының мәңгілік жырын шертуде. С.Есенқызының өлеңдерінде өмір, үміт пен сағыныш қатар өріліп, әрбір жолында адам тағдырының мәні мен болмысы көрініс табады. Сондықтан ақын поэзиясы рухани жаңғыру дәуіріндегі қазақ өлеңінің өміршең рухын танытатын жарқын мысал.

Бүгінде ол ұлды ұяға, қызды қияға қондырған, немере сүйіп отырған бақытты ана, әже, сүйікті жар. Өлең оның өмірінің тынысы, ұстаздық оның тағдыры, ал екеуінің тоғысы С.Есенқызының өмірлік мұраты, мәңгілік өнегесі деп білеміз. Нұрғалиева Сәуле Есенқызы ұстаздық пен ақындықтың биік үйлесімін паш еткен тұлға. Оның өмірі білім мен өнердің, парасат пен поэзияның жарасым тапқан айнасы. Ол туған жерінің рухани тынысын өлеңмен өріп, ұлт мәдениетінің дамуына сүбелі үлес қосып келе жатқан шығармашылық тұлға деп түйіндейміз.

Дәурен Бақдәулетұлы

әдебиет зерттеуші,