Қазақстанның банк секторы соңғы жиырма жылға жуық уақыт ішінде бірнеше рет мемлекет тарапынан құтқарылды. Үкімет пен Ұлттық банк проблемалы банктерді банкроттан сақтау үшін қазына қаржысын аямай құйып келгені жасырын емес. Мәселен, 2008 жылғы дағдарыстан кейін және 2010 жылдары бірқатар ірі банктерді қалпына келтіруге ұлттық қор мен бюджеттен мол қаражат бөлінді. Кей бағалауға қарағанда, соңғы он жылда Қазақстан билігі банктерді қолдау үшін кемінде 18 млрд АҚШ долларын жұмсаған. Бұл сома кейбір дамыған елдердің қаржы секторын құтқаруға кеткен шығындарымен салыстыруға болатындай деңгейде. Әрине, мұнша қаржының жұмсалуы қоғамда әділеттілік мәселесін көтерді – жеке банктердің қателігі неге салық төлеушілер есебінен түзетілуі керек деген сұрақ туындады, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.
2019 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев осы мәселеге ерекше тоқталып, мемлекеттің енді бұдан былай екінші деңгейлі банктерді қаржылай құтқармайтынын мәлімдеді. Шынында да, сол жылы билік тұтынушылық несиеге батқан жүздеген мың азаматтың қарызын кешіру туралы шешім қабылдап, оны «банктерді емес, халықты қолдау» қадамы ретінде түсіндірді. Бұл бастама халыққа ұнағанымен, қаржы секторындағы жүйелі мәселелер толық шешілді деп айту қиын еді. Кейінгі жылдары да кейбір банктер лицензиясынан айырылып, мемлекет кепілдендірілген салымдарды өтеу үшін қаржы бөлді. Енді міне, Қазақстан қаржы жүйесінде жаңа реформа талқылануда. Банктерді Ұлттық банк есебінен құтқаруды тоқтату заң жүзінде бекітілмек. Бұл жаңалық қарапайым салымшыларды алаңдатқаны рас. Егер тағы да банк құлап жатса, мемлекет көмекке келмесе, халықтың депозиттері не болады деген сауал туындайды.
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі әзірлеген «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» жаңа заң жобасында банктерді сауықтыру механизмдерін қайта қарау ұсынылған. Нақты айтқанда, бұдан былай дағдарысқа ұшыраған банкті қолдау үшін Ұлттық банктің немесе басқа мемлекеттік құрылымдардың қаржысын пайдалануға тыйым салынбақ. Бұрын елімізде банктер қиын жағдайға тап болғанда, мемлекеттік ұлттық қордан немесе Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан қарыздар (облигациялар сатып алу арқылы) берілетін еді. Енді жаңа ережеге сай, ондай тәжірибеге жол берілмейді. Заң жобасының 86-бабында банктердің шығындарын жабуға арналған құралдарды сатып алу келесі көздер есебінен жүргізілмейтіні тайға таңба басқандай жазылған:
- Ұлттық банктің және оның еншілес ұйымдарының қаражаты есебінен;
- Банктің өз қаржысы есебінен (яғни банк өз капиталына түсетін міндеттемелерді өзі сатып ала алмайды);
- Банктің еншілес ұйымдарының немесе өзі қатысушы болып табылатын өзге заңды тұлғалардың қаражаты есебінен.
Бұл өзгеріс екінші деңгейлі банктерге «мемлекет бізді бәрібір құтқарады» деген масылдық пиғылдан арылтуға түрткі болады деп күтілуде. Яғни, әр банк иелері мен инвесторлары өз тәуекелі үшін өздері жауап беруге тиіс. Ұлттық банк бұрынғыдай «соңғы инстанциялы кредитор» рөлін шектейді, тек жалпы қаржы тұрақтылығына қатер төнгенде жағдайға араласуы мүмкін.
Сонымен қатар, заң жобасында банктің қаржылық ахуалы нашарлап, төлем қабілеті төмендеген жағдайда қолданылатын реттеу шаралары нақты көрсетілген. Атап айтқанда, қиындыққа тап болған банкті сауықтыру үшін төмендегі тетіктерді іске қосу көзделеді:
- Банктің акцияларын мәжбүрлі сату – проблемалы банктың акциялары жаңа инвесторға мәжбүрлеп өткізіледі (банк иелері ауысады);
- Міндеттемелерді мәжбүрлі қайта құрылымдау – банк қарыздарының шарттары өзгертілуі, мерзімі ұзартылуы немесе үлестік қаржыға (акцияға) конвертациялануы мүмкін;
- Активтері мен пассивтерін басқа банкке беру – қиын банктің белгілі бір бөліктегі активтері мен міндеттемелері сау банкке тапсырылады, сол арқылы клиенттерге қызмет көрсету жалғасады;
- Уақытша «стабилизация банкін» құру – проблемалы банктің активтері мен пассивтері жаңа құрылған уақытша банкке ауыстырылып, ол арқылы банкроттықтың зардаптары жұмсартылады.
Осы тетіктер банкті түгел күйреп кетуден сақтап, оның экономика үшін маңызды функцияларын жалғастыруға мүмкіндік береді. Ең бастысы – жоғарыда аталған әдістердің ешбірінде мемлекеттік қаржы тартылмайды, шығынды банк акционерлері мен кредиторлары өздері көтереді. Сонымен бірге, жүйелі маңызы бар ірі банктер үшін қосымша талаптар енгізілмек, олар капиталы мен резервтерін қомақты деңгейде ұстап, ықтимал шығындарды өз күштерімен жабуға дайын болуы шарт.
Жаңа реформа қарапайым халықтың банкке салған депозиттеріне әсер етпеуі тиіс. Өйткені заң жобасы бойынша банктердің шығындарын жабу үшін жеке тұлғалардың депозиттерін пайдалануға тыйым салынған. Яғни банктегі салымдар қандай жағдай болса да, банк шығынын өтеуге жұмсалмайды. Бұл дегеніміз – банк қиындыққа ұшыраса да, халықтың жинаған ақшасы өзіне тиесілі, қол сұғылмайды деген сөз. Қазақстанда жеке тұлғалардың депозиттері мемлекет кепілдігімен қорғалғанын да атап өткен жөн. «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» жүйесі бойынша әрбір салымшының бір банктағы жинағы 20 миллион теңгеге дейін сақтандырылған. Егер банк лицензиясынан айырылып, жабылатын болса, осы қор арқылы салымшыларға ақшалары қайтарылып беріледі. Кепілдендірілген сома шегінде барлық салым толық өтеледі, ал одан асатын бөлігі үшін тиісті процедура кезінде өтем алу қарастырылады. Демек, тұрғындардың басым көпшілігінің депозиттері толық қауіпсіз: статистика бойынша салымшылардың көбінің жинағы белгіленген кепіл мөлшерінен аспайды. Ал өте ірі көлемде қаржы сақтайтын азшылық үшін тәуекел бар болса да, билік банк тағдырын шешу кезінде олардың мүддесін де ескеруге тырысады.
Банк жабылған жағдайда да, салымшыларға мемлекет тарапынан кепілдік төлем төленеді. Сондықтан заң жобасында ұсынылған өзгерістер салымшылардың ақша қауіпсіздігіне тікелей қатер төндірмейді деуге болады. Тіпті керісінше, жаңа талаптар банктерді тәртіпке шақырып, салымшылардың сенімін нығайтуға қызмет етпек. Өйткені әр банк қиын кезде ең алдымен өз ресурсына сүйенуі керек екенін біледі, ал халықтың аманатын пайдалана алмайды.
Айта кетерлігі, банк жабылса да, жеке және заңды тұлғалардың сол банк алдындағы қарыз міндеттемелері (несиелері) жойылмайды. Яғни, банк банкрот болса да, оған берешек қарыз алушылар қарызын қайтаруға міндетті. Бір қарағанда әділетсіз көрінгенімен, бұл – әлемдік банк тәжірибесіндегі қалыпты қағида: салымшылар құқығы қорғалғанымен, қарыз алушы өз борышын өтеуге тиіс.
Банктерді мемлекеттік қаражат есебінен құтқармау саясатының басты мақсаты – қаржы жүйесінде моральдік қатерді (moral hazard) жою. Яғни, акционерлер мен банк менеджерлері «қатерге бел буып, тығырыққа тірелсек те, мемлекет қолдайды» деген сенімнен арылуы керек. Сонда ғана олар өз қаржысын ұқыпты басқарып, тәуекелдерін барынша төмендетуге мүдделі болады. Бұл – банк секторының «денсаулығын» ұзақ мерзімде жақсартуға бағытталған қадам. Мемлекет үшін де жеңілдік: қазына қаржысы бұдан былай жеке компаниялардың шығынын жабуға жұмсалмайды, демек салық төлеушілердің ақшасы үнемделеді.
Әрине, кез келген реформаның өз тәуекелі бар. Банктерге арқа сүйер «қауіпсіздік жастықшасы» болмаған соң, әлсіз банктер шынымен құлауы мүмкін. Мұндай жағдайда қаржы нарығында уақытша тұрақсыздық пен дүрбелең туу қаупін жоққа шығаруға болмайды. Алайда Қазақстан билігі алдын алу шараларын да қолға алуда. Реттеуші орган банктердің капитал жеткіліктілігін қатаң бақылап, тәуекелі жоғары операцияларға шектеу қоюда. Сондай-ақ жоғарыда айтылғандай, жүйелік маңызы бар банктерге қойылатын талаптар күшейтілмек. Бұл – ірі банктердің құлдырауына жол бермеу амалы.
Сарапшылардың пікірінше, жаңа саясат ұзақ мерзімде қаржы жүйесінің тұрақтылығын арттырады. Банктер жауапкершілікті сезініп, корпоративтік басқаруды жақсартуға тырысады. Ал салымшылар мемлекетке емес, өз банкіне сенім артып, нарықтық тәртіп күшейеді. Дегенмен, реформаның алғашқы кезеңінде банк секторында кішігірім турбуленттілік болуы ғажап емес. Ең бастысы – мемлекеттік органдар уәде еткендей, қарапайым салымшылар зардап шекпеуі тиіс. Қорыта айтқанда, Қазақстан билігінің банктерді құтқару дәстүрінен бас тартуы – қаржы нарығын жаңа тәртіпке салуға ұмтылыс. Оның нәтижесін уақыт көрсетеді, ал халықтың жинағы қазіргі заңнамалық кепілдіктер аясында қорғалатыны анық.
