Қазақстан өзін әлеуметтік мемлекет ретінде дамытып келеді. Сондықтан болар, қоғамда әлеуметтік ресурстардың әділ әрі тиімді бөлінуі туралы пікірталас күшейді.
Президент бірнеше рет көмек шын мұқтаж жандарға берілуі керектігін атап өтті. Сондықтан масылдыққа жол жоқ. Олай айтуына бюджеттің тиімсіз жұмсалуына қатысты наразылық себеп болды. Осы материалды Caravan.kz тілшісі Астанадағы былықтың мән-жайын толық ашуға тырысты.
Астанада аты да, заты да жоқ 400 мыңға жуық адам әлеуметтік төлем алып келгені белгілі болды. Соның салдарынан қала бюджетінің 60 пайызы әлеуметтік шығындарға жұмсалған. Нәтижесінде, инфрақұрылым, көлік, инженерлік желілерді жаңарту сияқты маңызды бағыттарға қаржы жетпей отыр.
Сандар сөйлейді
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, ел бойынша 2,1 миллионнан астам халық түрлі әлеуметтік төлем алады. Оның ішінде, 700 мыңға жуығы аз қамтылған отбасыларға арналған атаулы әлеуметтік көмек, 500 мыңы – мүгедектік бойынша, 450 мыңнан астамы – асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақы алады. Есеп комитеті мен прокуратураның мәліметінше, өтініш берушілердің 15–20 пайызы табысы туралы жалған мәлімет көрсетеді екен. 2024 жылы атаулы әлеуметтік көмекті заңсыз алу бойынша 50 мыңнан астам жағдай анықталып, 7 миллиард теңгеден астам қаржы кері қайтарылды. Әрине, бюджетке адал еңбегінен салық төлеп отырғандар бұған наразы болды. Себебі олар шын мұқтаждарды ғана емес, жүйенің осындай кемшілігін пайдаланатындарды да қаржыландыруға мәжбүр.
Мұндай фактілер ірі қалаларда жиі кездеседі. Мысалы, Астанада 1,4 миллион адам ресми тіркелген, іс жүзінде 2 миллионнан астам тұрғын бар. Басым бөлігінің тіркеуі жоқ, бірақ тегін білім мен медициналық қызметті пайдаланып келеді. Соның салдарынан мектеп пен емханалардың жүктемесі артты, қызмет сапасы төмендеді. Ал қала билігі жыл сайын әлеуметтік шығындарды арттыруға мәжбүр. Мысалы, 2025 жылы әлеуметтік саланың шығыны 1,2 триллион теңгеге жетті. Салыстырмалы түрде айтатын болсақ, көлік құрылысына 200 миллиард, тұрғын үй құрылысына 250 миллиард теңге бөлінді.
Президент әлеуметтік жүйені адрестік пен әділдік қағидасына негіздеуді талап етті. Әлемдік тәжірибеде бұл «әлеуметтік келісім» деп аталады: мемлекет шын мұқтаждарға қолдау көрсетеді, ал көмек алушылардан адалдық пен ашықтық күтеді. Соңғы жылдары Қазақстан цифрлық құралдарды енгізу арқылы заңсыз төлемдерді азайтуға кірісті. 2023 жылдан бастап «E-Social» жүйесі жұмыс істейді. Ол азаматтардың табысы, салығы, жылжымайтын мүлігі мен көлігі туралы деректерді біріктіреді де, өтініш кезіндегі мәліметтердің дұрыстығын автоматты түрде тексереді. Үкімет деректеріне қарағанда, цифрлық тексеру 2024 жылы заңсыз төлемдерді 12 пайызға қысқартқан.
Масылдық тәуекелі
Десе де, кей өңірлерде, әсіресе ауылдарда жұмыс істемейтін отбасылардың үлесі 30 пайызға дейін жетеді екен. Олар атаулы көмек, балаға төлем және коммуналдық субсидия алады, кейде бұл сомалар өңірдегі орташа жалақыдан да асып түседі. Мемлекеттен көмек алып еттері үйренген халықтың жұмыс істеуге ниеті қалмайды. Осылайша масқылдық мұраға, атадан балаға беріліп келеді.
Үкімет жұмыспен қамту бағдарламаларын кеңейтуде. 2024 жылы «Еңбек» бағдарламасы аясында 350 мың адам, соның ішінде 80 мыңы аз қамтылғандар жұмыспен қамтылды. Алайда әзірге оң нәтиже жоқтың қасы.
Демографиялық қысым
2024 жылы 420 мыңнан астам бала дүниеге келген. Бұл автоматты түрде балалар мен көпбалалы отбасыларға төленетін жәрдемақы көлемін арттырады. 2025 жылы осы төлемдер 1,3 триллион теңгеге жетіп, 2020 жылмен салыстырғанда екі есе өсті. Сонымен бірге зейнеткерлер саны да көбейіп келеді. Бүгінде 2,3 миллион адам, ал 2030 жылға қарай 3 миллионға жетуі мүмкін. 2024 жылы зейнетақы шығындары 3,2 триллион теңге болып, ЖІӨ-нің шамамен 9 пайызын құрады. Қазірдің өзінде әлеуметтік сала ел бюджетінің 40 пайыздан астамын иеленеді.
Жұмыс істейтіндер мен жүйе арасындағы теңсіздік
Тоқаевтың айтуынша, еңбек етіп жүрген азаматтар жұмыс істегісі келмейтіндерді асырауға міндетті емес. Елде ресми түрде 9,5 миллион еңбекке жарамды адам бар: оның 7,1 миллионы – жалдамалы қызметкерлер, 2,4 миллионы – жеке кәсіпкерлер мен өзін-өзі жұмыспен қамтығандар. Алайда шамамен 1 миллион еңбекке қабілетті адам экономикалық белсенді емес, бірақ әлеуметтік көмек сұрайды. Осылайша, салық төлейтіндер мен көмек алушылар арасында қайшылық туындайды. Салық түсімі ЖІӨ-нің 19 пайызы шамасында болғандықтан, әлеуметтік жүктеменің өсуі бюджет тұрақтылығына қауіп төндіреді.
Шешім қайда?
Билік әлеуметтік қолдаумен бірге экономикалық ынталандыруды күшейтуді көздейді. 2025 жылдан бастап «шартты әлеуметтік көмек» принципі енгізілді. Еңбекке қабілетті мүшелері жұмыспен қамту не оқыту бағдарламасына қатысудан бас тартқан отбасылар атаулы көмек алу құқығынан айырылады. Сонымен қатар төмен табысты отбасылар үшін микронесиелеу қаржысы ұлғайды. 2024 жылы 98 миллиард теңгеге 6 пайыздық мөлшерлемемен микрокредит беріліп, 15 мыңнан астам шағын шаруашылық пен бизнес ашылды.
Сабақ беретін тәжірибе
OECD елдерінде әлеуметтік шығындар ЖІӨ-нің 20–25 пайызы деңгейінде, бірақ ол қатаң бақылауға алынып, ең әлсіз топтарға ғана бағытталады. Ресейде әлеуметтік шығындар ЖІӨ-нің 13 пайызына жетеді, ал цифрлық бақылау белсенді қолданылады. Польша, Чехия сияқты Шығыс Еуропа елдерінде әлеуметтік төлемдер еңбек белсенділігі мен салық-зейнетақы жүйесіне қатысуға тығыз байланысты.
Президент әлеуметтік саланы ретке келтіру қажеттігін басып айтты. Себебі еліміз бюджет қаржысын әлеуметтік қажеттіліктерге артығымен жұмсап, алайда, өмір сапасын күткендей жақсарта алмаған жағдайда, әлеуметтік мемлекет масылдар еліне айналып кетуі мүмкін. Салық төлейтін азаматтар жүйеге сенімін жоғалтады. 2030 жылға қарай халық саны 21 миллионнан асуы мүмкін, бюджетке түсетін жүктеме өседі. Осындай жағдайда әлеуметтік саясаттың тиімділігі мен әділдігі – ұлттық тұрақтылықтың басты шарты.
