Соңғы бір жылда бүкіл әлемде жаңа «ақылды көмекші» пайда болды. Оның аты – ChatGPT. Көпшілік оны түрлі сұраққа жауап беріп, мәтін, өлең, тіпті код жазып беретін сұхбаттасушы нейрожелі ретінде таниды. Бүгінде интернетті ашып қалсаңыз да, көшеде әңгімелескенде де, тіпті қазақ тіліндегі ортада да «ChatGPT айтты», «ChatGPT-ге жаздыртып алдым» деген сөздерді жиі еститін болдық. Халық арасында жасанды зерденің мұндай құралын қолдану нағыз трендке айналды. Статистикаға жүгінсек, ChatGPT іске қосылғаннан кейін небәрі екі айда оның айлық аудиториясы 100 миллион пайдаланушыға жетіп, тұтынушылар арасында ең жылдам таралған қосымша ретінде рекорд орнатты. Салыстырсақ, TikTok желісіне мұндай аудитория жинау үшін 9 ай, Instagram-ға 2,5 жыл қажет болған екен. Расымен де, бұл құбылыс көптің қызығушылығын оятып, таңдай қақтырды. Алайда, мұндай жеңіл қолжетімді ақылды сервиске үйренген жұрттың енді өз бетінше ойлануы сиреп бара жатқаны жайлы да пікірлер айтылуда. Сонда шынымен, ChatGPT адамдарды жалқаулыққа итермелеп, ойлау қабілетін тежей ме, әлде бұл жаңашылдықты дұрыс пайдалана алмаудың салдары ма?
ChatGPT-дің танымал болуының бірнеше себебі бар. Ең алдымен, қарапайым қолданушы үшін оның берері көп. Қалжың өлең жазу, шығарма құрастыру, күрделі ақпаратты қарапайым тілде түсіндіріп беру, тіпті болашағыңды жоспарлауға кеңес беру секілді сан алуан міндетті атқара алады. Бұрын ондай мәселемен адам кітап ақтарып, ғаламтордан ұзақ іздеп немесе мамандардан сұрауға мәжбүр болса, енді ChatGPT-ге өтініш жазсаң жеткілікті, дайын жауап шығады. Мәселен, мектеп оқушысы шығарма жазу орнына тақырыпты чатботқа айтып, әп-сәтте дайын мәтінге ие болады. Кәсіпкерлер ағылшынша хат жазу үшін тіл білудің қажеті жоқ – қызметтік хатты сол бойда аударып, рәсімдеп береді. Программистер күрделі кодтың қателігін табуды немесе белгілі бір алгоритмді жазуды да жиі ChatGPT-ге жүктейтіні жасырын емес. Тіпті күнделікті тұрмыста адамдар қандай сыйлық алу керегін, қайда саяхаттау тиімді, кешкі асқа не пісіруге дейін кеңес сұрайтын халге жетті. Осындай ұсақ-түйектен бастап күрделі талдауларға дейін машинаның миына жүгіну – заманның жаңа әдетіне айналып келеді.
Бұл үрдіс Қазақстан тұрғындарын да айналып өтпеді. Ғаламтор талдауына қарағанда, Қазақстаннан ChatGPT-ді пайдаланушылар саны күн санап артуда. 2023 жылдың өзінде еліміздегі жастар мен офис қызметкерлері арасында аталмыш чатбот кең таралды. Әлеуметтік желілерде қазақ тілінде ChatGPT-дің қызықты жауаптарын бөлісіп, оны түрлі күлкілі не пайдалы тапсырмаларға сынап көру сәнге айналды. Біреулер одан мақал-мәтелдің мағынасын сұраса, енді бірі күрделі заңнамаларды қарапайым тілмен түсіндіртіп әлек. Түптеп келгенде, «ойланып әуре болғаннан гөрі, дайын жауап алған жеңіл» деген түсінік қалыптаса бастағандай. Әрине, уақыт үнемдеу тұрғысынан алсақ, бұл – прогресс. Бірақ ұзақ мерзімде алып қарағанда, адам санасының жалқауланып, өздігінен ізденіп, сыни тұрғысынан ойлау қабілеті кемімей ме?
ChatGPT білім саласына да ерекше әсер еткені сөзсіз. Әлемдегі көптеген оқу орындары студенттер мен оқушылардың бұл құралды тапсырма орындауда пайдалануына алаңдаушылық білдірді. Кейбір мектептер тіпті оқушылардың чатботқа жүгінуін плагиатпен теңестіріп, қатаң тыйым салатын ережелер енгізді. Себебі үй тапсырмасын, эссе мен шығармаларды оқушы өзі жазбай, жасанды зердеге арта салса, оның білім сапасы қандай болмақ? Журналистік зерттеулердің дерегі бойынша, 2023 жылдың көктемінде жүргізілген сауалнамаларда университет студенттерінің шамамен 30%-ы кемінде бір рет болсын ChatGPT-ді оқу тапсырмасын орындауға қолданғанын мойындаған. АҚШ-тағы орта мектеп оқушылары арасында жүргізілген Pew зерттеуінде әр төрт оқушының бірі ChatGPT-ді пайдаланып көргенін айтқан екен. Бұл сандар білім беру саласында дабыл қағарлық жағдай туындап келе жатқанын көрсететіндей.
Десе де, кей сарапшылар жасанды интеллектінің мұндай қолданылуын сыни тұрғыдан қарастыруға шақырады. Мәселен, Стенфорд университетінің зерттеулері ChatGPT шыққаннан кейін оқушылар арасындағы көшіру фактілері бұрынғыдан артып кетпегенін айтады, яғни бұрын да оқуда қулығына көшетіндер аз болмаған, жаңа құрал тек сол әрекеттің тәсілін ғана өзгертті дейді. Тәртіп қатаң кей оқу орындары емтихан, жазба жұмыстарын офлайн, қағаз жүзінде алуға көшіп, студенттердің өз ойымен жазуына жағдай жасай бастады. Бірқатар ұстаздар, керісінше, ChatGPT-ді оқыту процесіне көмекші ретінде енгізуді ұсынады: оны үй тапсырмасын емес, керісінше, күрделі тақырыптарды түсіндіретін, қосымша түсіндірме беретін құрал ретінде пайдалану тиімді деседі. Бұл арада маңыздысы – оқушыны сыни ойлауға дағдыландыру. Егер чатботтың жауабын сол күйі шындық деп қабылдай бермей, оның мазмұнын талдап, қате-бұрмаларын табуды үйренсе, онда жасанды интеллектіні пайдалану да бір оқу процесіне айналуы мүмкін.
Дегенмен, мұндай оптимистік көзқараспен келіспейтіндер көп. Психолог мамандар адамның дайын жауапқа оңай қолы жетсе, миын «жүктемейтінін» алға тартады. Яғни, жиі-жиі басқаға (мейлі машина болсын) ойлау жұмысын бере берсе, бірте-бірте өзі терең ойлана білуден қалады деген тұжырым бар. Бұны ғалымдар «когнитивтік жалқаулық» деп атайды. Бір мысал, калькулятор шыққан соң көп адамның қолмен есептеу дағдысы әлсіреп қалғаны жасырын емес. Сол сияқты, ChatGPT секілді LLM (үлкен тілдік модель) құралдарына үнемі арқа сүйеу – ойлау бұлшықеттерін бос ұстап, жеріне жеткізбей қоюы мүмкін. MIT (Массачусетс технология институты) зерттеушілері жүргізген тәжірибелердің бірінде, студенттер мәтін жазу барысында ассистент-ботты қолданған жағдайда, кейін өздері сол мәтінді нашар еске сақтағаны анықталған. Яғни ми қажетті ақпаратты өңдеп, талдамағандықтан, жадыда да тұрмайды. Бұл – алаңдататын үрдіс.
Жасанды зерде бізді шынымен «топас етіп» жатыр ма? Бұл сұраққа нақты біржақты жауап жоқ, бірақ ғылыми ортада қызу талқылануда. Биыл MIT зерттеушілері «ChatGPT миымызға қалай әсер етеді» деген мақала-препринт жариялап, біраз БАҚ бетінде «AI адамды ақылынан адастырады» деген сарында материалдар шықты. Алайда, сол еңбектің авторларының өзі өз тұжырымдарын абайлап қолдануға шақырады: «Үлкен тілдік модельдер адамдарды тұтылтып жібереді, миын құртады деп кесіп айтуға болмайды. «Ойлауды қойды, зиян келтірді» деген сияқты сөздерді қолданбаңыздар», – дейді зерттеушілер. Яғни, жасанды интеллект адам миын бірден құртып жібермейді, мәселе оны қалай және қандай көлемде пайдаланып жүргенімізде. Егер үнемі соның көмегіне жүгіне берсек, миымыздың белгілі бір функциялары пассив күйге түсуі ықтимал, бірақ бұл процесс қайтымды және адам саналы түрде өз біліктілігін шыңдап отырса, залалды әсерді азайтуға болады.
Бір қызығы, бұқаралық ақпарат құралдарында ChatGPT туралы кей жаңалықтар тіпті шектен шығып кеткен. Мәселен, Еуропада кей психологтар «ChatGPT психозы» деген термин енгізіп, кей адамдардың осы чатботпен шектен тыс әңгімелесіп, сандырақтап кететінін хабарлады. Яғни, жеке өмірде қиындық көрген кейбір жандар ChatGPT-ті «жан досы» етіп алып, сонымен сырласып, тіпті оны Құдайдың дауысы деп қабылдайтын жағдайлар кездесіпті. Мамандар мұндайлар – жалпы қолданушылардың ішіндегі өте аз бөлігі екенін айтады, бірақ көзіміз көрген виртуалдың шын әлеммен шекарасын ажыратпай қалатындар да болатынын ескертеді. Бұл – адамның өз психикасының мәселесі шығар, әйткенмен де, жаппай жасанды интеллектімен «дос болған» заманда жеке сананың құнсыздануы әбден мүмкін құбылыс.
Тарихқа үңілсек, кез келген жаңа технология басында адамдарды еріншектікке салындырып, бір дағдыларын әлсіреткендей көрінгенімен, ұзақ мерзімде адамзат игілігіне қызмет етіп кете береді. Мысалы, калькуляторлар шыққанда «енді ешкім өздігінен есептей алмай қалады» деген қорқыныш болды, бірақ уақыт өте математика одан ары дамып, адамдар босаған ресурсын күрделірек міндеттерді шешуге жұмсады. Интернет пайда болғанда да мектепте «ой, енді балалар кітап оқымай қояды, бәрін ғаламтордан көшіре салады» деген әңгімені өзіміз де естігенбіз. Иә, бұрынғыдай дерек іздеп кітапхана ақтару сиреді, оның орнына жаңа ақпараттық дәуір келді. Адам баласының миы қажетсіз ақпаратты жаттап әуре болмастан, оны іздеп табу, салыстыру, талдау қабілетін дамытты деуге болады. Сол сияқты, ChatGPT мен соған ұқсас GPT-технологиялар да бастапқыда арбап, жеңілдікке үйреткенімен, уақыты келгенде адамның жаңа мүмкіндіктеріне жол ашуы ғажап емес.
Басты түйін – өздігінен ойлауды тоқтатпай, керісінше, жасанды интеллектіні шығармашылыққа және өнімділікке құрал етіп пайдалана білуде. Мәселен, жазушылар оны шабыт алу үшін не балама нұсқалар қарастыру үшін қолдана алады, бірақ шығарма идеясын, өзегін өзі ойлап табуы тиіс. Бағдарламашылар қайталанатын қарапайым кодты чатботқа жаздыртып, ал өздері архитектурасын, күрделі бөлігін жасайды. Яғни рутинаны автоматтандырып, басты назарды адами фактор талап ететін іске аудару қажет. Бұл жағдайда ChatGPT адамды ойлаудан айырмайды, керісінше, ойлаудың жоғары деңгейіне көтеруге мүмкіндік береді.
Дегенмен, көпшілік арасында қазіргі үрдіске байланысты алаң бар. Ертеңгі ұрпақ қиын мәселелерді шешудің орнына, дайын шешімді ғана күтіп отыратын қоғамға айналмай ма? «Алма піс, аузыма түс» дейтін пиғыл күшеймей ме? Бұл сұрақтарға жауап уақыт еншісінде. Әзірге бір белгілісі – ChatGPT және соның ізін басқан жасанды интеллектілер өміріміздің бөлшегіне айналып үлгерді. Оларды жоққа шығару не тыйым салу мүмкін емес, демек алдағы міндет – осы құралдарды ақылмен, тиімді пайдалауға үйрену. Онсыз да ақпарат тасқыны заманы адамның миына орасан талап қойып отыр. Егер саналы түрде өзімізді жаттықтырып, қажет кезде машина көмегін қабылдап, қажет кезде өз түйсігімізге жүгінетін тепе-теңдікті сақтасақ, жаңа технологияның зиянын емес, пайдасын көретініміз анық.
Ақыр соңында, «Адамды адам еткен – еңбек, ой» деп түсінетін халықтың ұрпағымыз. Ендеше, қай заманның құралы шықса да, өз ақылымызды құр жаттықтырмай, дамытып отыру – әрқайсымыздың қолымыздағы шаруа. ChatGPT мейлі қанша жерден ақылды болса да, жүрегі мен жігері бар адам санасымен таласа алмайды. Сондықтан, оны көмекші ете отырып, өзіміздің ойлау өнерімізді шыңдай берейік. Ешбір жасанды интеллект біздің орнымызға өмірдің шешімдерін шығарып бере алмайтынын ұмытпайық. Абай айтпақшы, «Ақылсыздықтың белгісі – ойсыздық». Ойлаудан қалмайық, сонда ғана технология бізді емес, біз технологияны бағындыра аламыз.
