Биыл Қазақстан Республикасының Конституциясына – 30 жыл.

1995 жылы бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданған Негізгі заң еліміздің саяси және құқықтық жүйесінің іргетасына айналды. Осы уақыт ішінде Конституция уақыт талабына сай өзгеріп, қоғамның дамуы мен мемлекеттік биліктің жетілуіне жол ашты. Ал еліміздің негізгі заңы қалай қабылданды? Конституцияның құпия тарихы қандай сыр ақтарады? Caravan.kz медиа порталы Қазақстанның құқықтық жүйесін қалыптастыруға елеулі үлес қосқан, Конституциялық кеңестің бұрынғы төрағасы Игорь Иванович Роговтың сұқбатына шолу жасайды.

– 1995 жылғы Конституция қабылданған кезеңді еске алсақ. Ол кезде ең қызу талқыланған, ең күрделі мәселелер қандай болды?

— Шынын айтсам, Конституцияның алғашқы нұсқасын әзірлеуге мен қатысқан жоқпын. Дегенмен, жоба бүкілхалықтық талқылауға шығарылған кезде, біз Конституциялық соттың алты судьясы, соның ішінде мен төраға ретінде Президентке хат жолдадық. Ол хатта билік тармақтарының өкілеттіктері мен сот жүйесіне қатысты кейбір баптармен келіспейтінімізді білдірдік. Хаттың жария болатынын күтпеген едік, алайда ол баспасөзге тарап, үлкен қоғамдық пікірталас тудырды.

Ол кездегі нұсқа іс жүзінде «супер-суперпрезиденттік» республика орнатуға бағытталған еді, ал Парламенттің рөлі символикалық қана болатын. Кейіннен сын ескеріле отырып, құжат қайта қаралды. 1998 жылдан басталған реформалар нәтижесінде Парламенттің өкілеттігі біртіндеп күшейіп, саяси жүйеде орнықты маңызға ие бола бастады.

– Сіздің ұсыныстарыңыздың қайсысы Конституцияға енді?

— Мен үшін ең маңыздысы – қазылар алқасының енгізілуі болды. Алғашында бізге бұл ұсынысқа қарсылық білдірді, себебі Конституцияда соттың тек кәсіби судьялардан тұратыны айтылған. Бірақ кейін қажетті түзетулер енгізіліп, қазылар алқасы құрылды. Бұл қадам еліміздің сот жүйесін едәуір нығайтты.

– Азаматтар Конституцияда бекітілген құқықтар мен күнделікті өмір шындығы арасында алшақтық бар деп жатады. Бұған не себеп?

— Конституция тек тікелей қолданылатын нормалардан тұрмайды. Онда сондай-ақ мақсаттық нормалар бар. Олардың жүзеге асуы мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне, тарихи кезеңге, қоғамның даму деңгейіне байланысты. Мәселен, Қазақстан өзін әлеуметтік мемлекет деп жариялады. Бұл нені білдіреді? Конституциялық кеңес түсіндіргендей, «әлеуметтік мемлекет» ұғымының мазмұны уақытқа қарай өзгеруі мүмкін, алайда бастысы – әрдайым азаматтарға лайықты өмір сүруге ең төменгі кепілдіктерді қамтамасыз ету.

Айталық, бір кездері Конституциялық сот Үкімет бекіткен тұтыну себетін Конституцияға қайшы деп таныды. Себебі онда тіпті киімге, тұрмыстық қажеттіліктерге ең қарапайым шығындар ескерілмеген. Бұл адамның өмір сүру құқығын бұзды, ал Конституцияда сөз болып отырған – жай ғана тіршілік емес, ең әуелі қадірлі өмір.

– Заңның әріптері мен ішкі әділет сезіміңіз кейде қайшылыққа түскен сәттер болды ма?

— Иә, мысалы, өлім жазасына қатысты. 2007 жылы біз ортақ шешімге келдік, өлім жазасы тек адамдардың қаза табуына әкелген террорлық қылмыстар үшін ғана қолданылатын болды. Ал 2022 жылы Конституциядан өлім жазасы түбегейлі алынып тасталды. Бұл шешімді мен әділетті де заңды қадам деп қабылдадым.

– Конституция кәсіпкерлік еркіндігін де бекітеді. Бизнес пен қоғам мүддесінің тепе-теңдігі сақталды деп ойлайсыз ба?

— Негізгі заңда кәсіпкерлердің құқықтары жеткілікті деңгейде қорғалған. Бірақ Конституцияда «Меншік міндет жүктейді» деп жазылған. Демек, әрбір кәсіпкер өз әрекетінде қоғамның мүддесін ескеруі тиіс, өзгенің құқығына нұқсан келтірмеуі керек. Сондықтан кәсіпкерлік еркіндігі абсолютті емес, ол әлеуметтік жауапкершілік пен ұлттық қауіпсіздік талаптарымен шектеледі.

– Конституциялар барлық елде өзгереді. Билік өз ыңғайына қарай Негізгі заңды еркін өзгерте алады деген пікір бар. Бұл қаншалықты рас?

— Кейбір елдердің Конституциясы мызғымас деген пікір – аңыз. Мысалы, АҚШ-та ресми түрде небәрі 27 түзету жасалғанымен, нақты өзгерістердің басым бөлігі Жоғарғы соттың шешімдері арқылы жүзеге асады. Яғни соттың рөлі өте жоғары. Ал біздің жүйе континенталдық құқыққа жатады. Мұнда Парламент пен Үкіметтің өкілеттігін сәл ғана өзгерту үшін де Конституцияға түзету енгізу қажет. Сондықтан конституциялық реформалар – табиғи әрі қажетті процесс.

– Алдағы уақытта қандай мәселелер жаңа түзетулерді талап етуі мүмкін?

— Қазірдің өзінде цифрландыру мен жасанды интеллектіні қолдану саласы конституциялық деңгейге шығуы ықтимал екені байқалады. Бұл үрдістер адам құқықтарына, билік тармақтарының өкілеттігіне, мемлекет пен қоғамның, мемлекет пен жеке тұлғаның өзара қарым-қатынасына тікелей әсер етеді. Бірнеше жылдан кейін бұл мәселе Конституцияда арнайы бекітілуі де ғажап емес.