Әрине, бүкіл елді емес, тоқыма-мата саласын шарпыды .
Осыған орай Өзбекстан Президенті арнайы кеңес өткізіп, жауапты шенеуніктерден жауап алды.
Шавкат Мирзиёевтің мәлімдеуінше, мақтаға деген әлемдік бағалардың екі есеге түсіп кетуі – кризистің шешуші факторына айналды.
Нақтылағанда, мақтаның әлемдік құны әр тоннасы үшін 2022 жылғы 3 мың доллардан 2025 жылы 1,5 мың долларға дейін құлаған. Бұл, оның байламынша, кластерлерге қуатты соққы берді.
Президенттің баспасөз хатшысы Шерзод Асадовтың хабарлауынша, Шавкат Мирзиёевтің төрағалығымен өткен отырыста ел экономикасының 3%-ын, өнеркәсіптің 14%-ын құрайтын мақта-тоқыма өнеркәсібін одан әрі қолдау мәселелері қарастырылды.
"Соңғы 5 жылда бұл салада жалпы көлемі 3,5 миллиард доллар инвестиция салынған 396 ірі кәсіпорын іске қосылды. Өндіріс көлемі 10 миллиард долларға жетті. Бұл салада жарты миллионнан астам адам жұмыс істейді. Бұл – өнеркәсіпте жұмыс істейтін жалпы халықтың 20 пайызына тең", – деді Шерзод Асадов.
Сонымен қатар, оның мәліметінше, салада өндіріс пен экспорт көрсеткіштерінің баяулауы байқалады. Президент атап көрсеткендей, бұл халықаралық жағдайды ескеріп, өндірісті, жұмыс орындарын және экспортты сақтау бойынша шұғыл шаралар қабылдауды талап етеді.
Өзбек көшбасшысы әлемдегі мақта бағасының 2022 жылдан бері тоқтаусыз төмендеуі Өзбекстандағы кластерлерге ауыртпалық әкелгеніне назар аудартты. Кәсіпкерлер жаңа өнімнен мол табыс табу орнына ескі қарыздарын әзер өтеп жатыр.
Бұл жағдайдан шығу үшін Шавкат Мирзиёев біраз жеңілдіктерді жария етті. Мысалы, шитті мақтаға 2022-2023 жылдары берілген жеңілдетілген несиені қайтару мерзімі 3 есе ұзартылды. Төмендеген мақта бағасын субсидиялау үшін әр тоннаға 1 миллион сум көлемінде демеуқаржы берілді және басқа сүйеу шаралары қабылданады.
Шавкат Мирзиёев әлемдік нарықтағы бағаның күрт құлдырауы бүгін басталмағанын және биыл аяқталмайтынын, сондықтан оған сала бейімделуге тиістігін нықтады. Соның ішінде мақтаның әр гектардан алынатын өнімділігін күрт арттырған жөн. Экономикалық кешенге ғылыми ұйымдармен бірлесіп, бұл тұрғыда түрлі сценарийлер мен ұтымды шешімдерді дайындау міндеті қойылды.
Өзбек экономисті Юлий Юсуповтың байламынша, бұл дағдарысқа өндірістің өсу қарқынын жоғалтып, баяулай бастауы, экспорттың азаюы, бизнес нысандары қарыздарының ұлғаюы, компаниялардың оларды өтеуге қабілетсіз болуы серпін беруде, кейбір кәсіпорын банкроттық алдында тұр.
"Нарықтық экономиканың логикасы бойынша шикізаттың екі есеге қатты арзандауы керісінше, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, тиісінше, өзбек өнімдерінің жаһандық нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, соның нәтижесінде өндірістердің кеңеюін ынталандыруға тиіс еді. Бұл сала кәсіпорындары табысының еселеп өсуіне және берешектің түпкілікті өтелуіне түрткі болуы керек еді. Алайда Өзбекстанда бәрі басқаша болуда. Бұл жағдайды Президент түсініксіз деп атады", – деді Юсупов. Оның пікірін Podrobno.uz келтірді.
Экономисттің түсіндіруінше, сөз болып отырған қисын-логика нарықтық жағдайларда жұмыс істейді. Ал, өзбекстандық тоқыма-мата және ауыл шаруашылығы салаларында әкімшілік-бұйрықтық жүйе әрекет етеді.
"Қағаз жүзінде мақта кластерлерін жеке компаниялар құрды. Алайда олар өз бетінше емес, Президенттің жарлықтарымен, сондай-ақ үлкен жеңілдіктерге құрылды. Мемлекет мақтаның оларға төмен бағамен сатып алынатынын кепілдендірді. Салаға арналған салықтық артықшылықтар мен жеңілдікті кредиттер салық төлеушілер есебінен қамтамасыз етілді. Ал, шикізаттың арзан құны егіншілерге жүктеме болды. Олар бөлінген белгілі бір жерлерде тек мақта ғана өсіріп, оны кластерлерге сатуға міндеттелді", – деді Юлий Юсупов.
Оның байламынша, әлемдегі мақта бағасы қымбат болғанда, бұл жүйе азды-көпті тиімділікпен жұмыс істеді: диқандарға біршама мол қаржы төленді, сондай-ақ кластерлер де күреп табыс тапты. Алайда өзбек экономистінің тұжырымдауынша, жаһандық бағалардың құлауымен бірге бұл схема жайрап қалды.
Сатып алу бағасын тағы да төмендетуге деген талаптар фермерлер үшін бұл өндірісті табыссыз етті. Сондықтан билік егіншілерді де, сонымен бірге тоқыма кәсіпорындарын да бюджеттен субсидиялауға көшті. Сарапшы Ташкенттің бұл схемадан бас тартуды жоспарлап отырмағанына назар аудартты.
Юсупов мұндай модельдің енді жарамайтынына сенімді: кәсіпорындар мемлекеттен жаңа жеңілдіктер мен субсидиялар алуда, олардың монополиялық жағдайы да сақталуда. Дегенмен, бұл өзбектің тоқыма-мата өнімдерінің дүниежүзіндегі бәсекеге қабілеттілігін әрі қарай арттыруға ықпал етпейді.
Дағдарыс күтпеген бетбұрысқа түрткі болды: өзі астатөк мақта өсіретін Өзбекстан жоғары сапалы осы мамықты енді алыстағы Америка Құрама Штаттарынан импорттауды жоспарлады.
Шенеуніктердің мәлімдеуінше, бұл жерде әңгіме жергілікті шикізатты шетелдікпен ауыстыру турасында болып отырған жоқ. Америкалық өнім жаңа премиалды нарықтарға шығу үшін қосымша қажет көрінеді. Қазіргі кезде Өзбекстан жыл сайын 1-1,2 миллион тонна шитті мақта өсіріп, оның бәрін ел ішінде өңдейді.
Ең бастысы, өзбек ағайын дағдарыс келді екен деп босқа қайғыланып, құр қарап отырған жоқ. Стратегиялық маңызы бар саланы қолдаудың жаңа пәрменді тетіктерін түзуде. Соның ішінде Мемлекет басшысының тапсырмасымен, тоқыма-мата саласы 7 триллионнан астам сум (шамамен 350 миллиард теңге) қолдау қаржы алады. Бұл ұшантеңіз қаражат кластерлерді дамытуға, дайын өнімдер шығаруға және жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталады.
Бұған қоса, Uzbekistan 24 жазуынша, тоқыма-мата кәсіпорындарына өзге де жеңілдіктер ұсынылды. Оның ішінде алған кредиттерін төлеуді кейінге қалдыру, ортақ электр жүйесіне тәуелділігін азайту үшін күн панелдерін орнатуға қайтарымсыз субсидиялар беру, электр энергиясын арзанға сатып алу және басқасы бар.
Осының бәрі өзбек киім-кешегі, үй-төсек жабдықтары, ойыншықтар және басқа да мақта-тоқыма өнімдерінің құнын төмендетуге және ел ішіндегі өндірісті дамытуға тиіс. Президент мемлекеттен көмек алатын компанияларға нақты "100 күндік жоспар" бекітті.
Оның аясында кәсіпорындар өнім шығару көлемін арттыруға және бұқара тұтынатын "ширпотреб" сыртында, қосылған құны аса жоғары брендтік жаңа өнімдердің өндірісін жолға қоюға міндетті.
Мұның бәрін бақылап, қадағалауы және саланы тұйықтан шығаруға жеке қызмет ету үшін Тоқыма-мата өнеркәсібін дамыту жөніндегі жеке агенттік құрылатын болды.
Бұдан бөлек, аталған кеңесте берілген Президент Шавкат Мирзиёевтің тапсырмасымен, 2028 жылғы 1 қаңтарға дейін аралас маталар мен тоқыма өнімдері кедендік баж алымдарынан босатылды.
"Біздің елімізде жіп пен матаның бағасы әлемдегі өзге негізгі бәсекелестерімізге қарағанда орта есеппен 10-15% жоғары. Мұндай жағдайда біз бәсекеде қалыс қала береміз. Бұған не себеп? Өйткені біздің өнімдеріміздің құрамында 90%-ды мақта құрайды. Басқа өндірушілерде 30-40%-дық үлеске арзан синтетикалық шикізат ие. Олар мақтаның бір бөлігін полиэстер, вискоза, спандекс және басқасымен ауыстырады", – деді Мемлекет басшысы.
Шавкат Мирзиёев осындай аралас маталар мен жасанды талшыққа деген сұраныс жер-жаһанда жыл сайын өсіп келе жатқанына назар аудартты. Енді бұл саланы өзбек өндірушілері де игеретін болады. Әзірге Өзбекстан жыл сайын аралас жіптердің, мата түрлерінің және тоқыманың 100 мың тоннасын шетелден импорттайды.
Осы шетелдік аралас жіптер мен маталардан өзбек тігін кәсіпорындары түрлі өнім жасап, ТМД және алыс шет елдердің тұтынушыларын саналуан тауармен қамтуда. Оларға қолдау көрсету және өнімдерінің арзан бағасын сақтап қалу үшін аралас жіп, мата мен тоқыма баж алымдарынан босатылды.
Дәл осы кезде кластерлер ішкі нарықты отандық аралас жіп, мата және тоқымамен молықтыру үшін белсенді жұмыстануға тиіс. Осы орайда жауапты тұлғаларға биылғы жыл соңына дейін кем дегенде 100 мың тонна аралас тоқыманы өндіретін жобаларды іске қосу туралы тапсырма берілді.
Ал, өзбектер мұндай кәсіпорындарды еш сергелдеңге салусыз, салғырт қараусыз, ылдым-жылдым құруға әбден машықтанған. Ендеше өзбек туысқанның бұл тығырықтан тез шығары даусыз.
