Бұған соңғы резонанстық оқиғалар себеп .
Қайырымдылық жасау қоғамдағы сауапты іс екені белгілі. Қазақстандықтар мен бизнес өкілдері талай мұқтаж жанның еміне қаржы жинап, баспанасыз жүргендердің үйлі болуына себепкер болды. Бұл үрдіс жалғасып та жатыр. Десек те, қайырымдылық саласындағы соңғы оқиғалар адамдардың сеніміне селкеу түсіргені де жасырын емес. Сарапшылардың айтуынша, алаяқтар осы саланы да айналшықтап барады. Бұл қайырымдылық ұйымдарының қызметіне қойылатын талаптарды қатаңдатып, өзгерістер енгізетін уақыт келді деген сөз, деп хабарлайды inbusiness.kz сайты.
Biz Birgemiz Qazaqstan 2030 қайырымдылық қорын басқарған Перизат Қайратпен байланысты жағдай қоғамда үлкен резонанс туғызды. Танымал блогер қайырымдылық көмегі ретінде жиналған 3,5 млрд теңгені ұрлады деп айыпталған болатын. Өткен айда атышулы іске нүкте қойылып, волонтёр мен оның анасына сот үкімі шықты. Перизат Қайрат 10 жылға, ал Ғайни Алашбаева 7 жылға сотталды.
Өткен жылы Asar Ume қайырымдылық қорына қатысты дау шықты. Кейбір қоғам белсенділері ұйымның қаржылық есебіне күмән келтірді. Осы жағдайдан кейін Asar Ume басшысы Асхат Нұрмашев ресми мәлімдеме жасап, қордың ақшасы нақты қайда кетіп жатыр деген сұраққа жауап берді.
Осы жылдың шілде айында баласының еміне ақша жинаған елордалық ерлі-зайыптылардың әрекеті қоғамды дүр сілкіндірді. Белгілі болғандай, халықтан түскен 1,3 млрд теңге көлеміндегі қаражаттың 6,4 миллионы ғана баланы емдетуге кеткен. Ал қалған ақша дүние-мүлік сатып алуға, одан қалды құмар ойындарға, әлеуметтік желідегі жарнамаға бағытталыпты. Қаржы мониторингі агенттігінің мәліметінше, күдіктілердің ісі сотқа жеткен.
Осы секілді мысалдар жалпы қайырымдылық саласындағы сенім мен ашықтықтың қаншалықты маңызды екенін түсіндірді. Енді қоғамдық қорлардың жұмысына, есеп беру жүйесіне деген талап бұрынғыдан да күшейе түсетіні анық. Бұл бағытта Мәдениет және ақпарат министрлігі қайырымдылық туралы заңға түзетулер әзірледі. Мұндай қорлар БАҚ-та есеп жариялауға міндеттелмек. Ресми дерекке сүйенсек, елімізде 1,3 мыңнан астам қайырымдылық ұйымы бар.
"Қоғамда резонанс тудырған қылмыстық істер қоғамдық санаға үш деңгейде әсер етеді. Психологиялық – адамдардың сенімінде күмән пайда болады, әрбір қайырымдылық бастамаға сақтықпен қарайды. Әлеуметтік – қоғамда көмек көрсету мәдениеті бәсеңдеуі мүмкін, себебі адамдар өз ақшасының шын мұқтажға жететініне сенбеуі ықтимал. Құқықтық мәдениет – азаматтар қайырымдылық қорларының қызметіне құқықтық тұрғыда қызығушылық таныта бастайды, яғни есеп беру, ашықтық, бақылау мәселелері жиі көтеріледі. Соңғы резонанстық оқиғалардан кейін қазақстандықтар қайырымдылық қорларына бұрынғыдан да мұқият қарайтын болады. Бұл үрдістің оң жағы – алаяқтыққа жол бермеу мүмкіндігі артады, теріс жағы – шын мұқтаж жандарға көмек жетпей қалу қаупі", – деді Мәжіліс депутаты Абзал Құспан.
Депутаттан қайырымдылық саласына мемлекет тарапынан бақылау қажет пе деп сұрадық.
"Бұл сала қазірдің өзінде "Қоғамдық бірлестіктер туралы" және "Коммерциялық емес ұйымдар туралы" заңдармен реттеледі. Мәжіліске осы нормаларды қатаңдату бойынша ұсыныстар түсіп жатыр. Заңгер ретінде мен бұл бағытта абай болу керек деп есептеймін, өйткені шектен тыс бақылау қоғамдық бірлестіктердің еркіндігіне нұқсан келтіріп, Конституцияға қайшы келуі мүмкін. Қолданыстағы Қылмыстық кодекстің 189-бабы ("Иемдену немесе талан-таражға салу") және 190-бабы ("Алаяқтық") қайырымдылық саласындағы алаяқтыққа қарсы жеткілікті құрал болып табылады", – деп атап өтті ол.
Мәжілісменнің сөзінше, Қазақстан социалистік кезеңнен нарықтық экономикаға өткен соң, бай мен кедей арасындағы айырмашылық айқын көріне бастады.
"Мұндай жағдайда жағдайы жақсы азаматтар үшін қайырымдылық – әлеуметтік теңгерімді сақтау мен мұқтаж жандарға көмектесудің басты жолдарының бірі. Бұл тек материалдық көмек емес, сондай-ақ қоғамда адамгершілік пен өзара қолдау құндылықтарын сақтау үшін де маңызды. Сондықтан қайырымдылық қорларының рөлі жыл өткен сайын арта береді", – деді депутат.
Депутат қазіргі заңнама бойынша қоғамдық қорлар халық алдында есеп беруге міндетті емес екенін еске салды. Айтуынша, бұл – ашықтықтың төмен болуына әкелетін факторлардың бірі. Сондықтан да ол қаражат салған кез келген азаматтың (салым көлеміне қарамастан) талабы бойынша уәкілетті органдардың тексеру жүргізу құқығын кеңейтуді ұсынып отыр. Дегенмен бұл тетік жаппай тексеруге ұласып, қоғамдық ұйымдардың қызметіне кедергі келтірмеуі тиіс, деп баса айтты Абзал Құспан.
Халық қалаулысы қайырымдылық қорлардың жұмысына қандай өзгерістер қажет екенін де атады.
"Есептілік пен ашықтықты арттыру тетіктерін енгізу (жылдық қаржылық есепті көпшілікке жариялау). Қор қызметін бағалайтын тәуелсіз қоғамдық кеңестер құру. Алаяқтық фактілерін тез арада анықтап, жариялайтын бірыңғай ашық реестр жасау. Азаматтардың қайырымдылық мәдениетін дамытуға бағытталған ақпараттық науқандар өткізу", – деді Мәжіліс депутаты Абзал Құспан.
Бәріне топырақ шашуға болмайды
Белгілі PR маманы, қаржы сарапшысы Айбар Олжай мұқтаж жандарға көмек қолын созып, заң аясында жұмыс істеп жүрген қорлар бар екенін айтты. Сол сияқты салада қайырымдылық қорларының атын жамылғандар да жоқ емес
"Менің ойымша, қайырымдылық мәселесіне алаяқтар көп араласып кетті, арасында шын қайырымдылық бар. Мысалы, шын қайырымдылық 30% болса, 70%-ы алаяқтар бұл салаға тез кіріп кетті. Перизат Қайрат, одан кейін тағы бір кейс шықты. Осы кейстерден кейін қайырымдылық қорларына күмән көбейе бастады. Себебі шын мәнінде біздің жинап берген ақшамыз өзінің діттеген жеріне жетіп жатыр ма деген адамдарда үлкен сұрақ пайда болды. Әрине, қайырымдылық қорларының бәріне топырақ шашуға болмайды. Ізгі ниетпен жұмыс істеп жатқан қорлар бар. Алаяқтар да көп. Адамдар ара-жігін айыра алмай жатыр. Сол себепті қайырымдылық қорларына деген белгілі бір скепсис пайда болып, кейін олардың ақша жинайтын үрдістері ақырындап тоқтайды деп ойлаймын. Мемлекет те бұл жақта қатаң мониторингпен келіп отыр, өйткені мұнда ақша жымқыру көп. Сондықтан қайырымдылық қорларының болашақ перспективасы ауырлау болып тұр. Бұл саланы түбегейлі алаяқтардан тазалау керек, содан кейін бұл салаға 100% мемлекеттік белгілі бір бақылау орнату керек", – деді ол.
Сарапшы қайырымдылық қорларының есебі ашық болуы керек деген пікірде.
"Қайырымдылық қорлары – белгілі бір адресті көмек. Олар бір жүйелік жұмысты бітірмейді. Мысалы, бәрі жинап, бір адамға көмектеседі. Енді көп адамдарға көмектескен қорлар болды. Шын мұқтаж адамдарға белгілі бір мемлекеттік қолдау, содан кейін осы қайырымдылық қорлары арқылы заңмен реттелген белгілі бір қолдау болса, менің ойымша жеткілікті. Қайырымдылық қорларының барлық есебі, транзакциялары, тіпті кімге, қайда төленгені ашық жарияланып, көрінуі керек деп ойлаймын. Осындай ұйымдардың белгілі бір аттестациясы немесе лицензиясы керек. Меніңше, бизнестің қайырымдылық жасап, салықтан кетіп қалуы дұрыс емес. Қазақстан үшін ең мықты қайырымдылық – салықты жасырмай, дұрыстап бюджетке төлеу. Ол бюджеттен әлеуметтік төлемдер адамдардың қолына жетіп жатыр", – деді Айбар Олжай.
Қайырымдылық саласына ашықтық керек
Қаржыгер Мұрат Қастаев еліміздегі қайырымдылық қорлардың ашықтығы әркелкі бағалауға болады деген пікірде.
"Кейбір қайырымдылық қорлардың сайттары бар, қаржылық есептерін уақтылы жариялап отырады (жай ғана жарияламай, оған сыртқы тәуелсіз аудит те өткізеді), қормен байланыс жолдары, қор басшылары мен қызметкерлері туралы ақпарат көрсетілген, әлеуметтік желілердегі парақшаларын белсенді жүргізеді, яғни кәдімгідей істеп тұрған қорлар. Ал басқаларын алсақ, ақшаны жинап жатады, бірақ қаржылық есептері жоқ, ол қорды кім басқарып отыр, кім қандай жұмыс жасап жатыр, оларды қайдан табуға, қалай хабарласуға болады – сол ақпарат өте аз. Біраз қайырымдылық мекемелер мүлде заңды тұлға құрмай, тек әлеуметтік желілердегі парақшалар немесе жай жеке тұлғаның телефон нөмірін көрсетіп, соған банк аударымдары арқылы ақша жинап жатады", – деді экономист.
Сарапшы қайырымдылық саласында жүрген ұйымдардың есеп берудегі басты олқылықтарын жіпке тізді. Соның бірі – есептердің толық болмауы.
"Мәселен, кейбір жылдардың есебі бар да, басқа жылдар үшін жоқ. Тіпті, бар болғанның өзінде ішіндегі ақпараттың сапасыз немесе толық емес болуы. Негізі қайырымдылық қордың есебі қиын емес – жыл басында осынша ақша болды, осынша жинадық, оның осы бөлігін қордың өз шығындарына кетті, осы бөлігі тікелей қайырымдылыққа кетті (кімге қанша берілгені, қалай жұмсалғаны туралы ақпарат), жыл аяғында осыншама қалдық қалды. Жұмысты жақсы ұйымдастырған, толық ашық қорлар қаржылық есептерін жай ғана жарияламай, оған тәуелсіз сыртқы аудит өткізіп отырады. Әрине, бұл – қосымша шығын, бірақ қорға ақша беріп отырған қайырымды халық пен бизнестің оған деген сенімі жоғары болады", – деп атап өтті экономист.
Мұрат Қастаев ақша қозғалысын бақылау үлгісі ретінде қор биржаларына шыққан компанияларды мысалға келтірді. Оның сөзінше, олар биржаға шығар алдында бірнеше жылдық қаржылық есебіне аудит жүргізеді, биржа оларды тексереді және биржаға шығуға рұқсат береді немесе бермейді, ал биржаға шыққан соң әр тоқсан сайын аудиттен өткен қаржылық есептері жарияланып отырады.
"Банктерді алайық. Олар да қаржылық есептерін міндетті түрде ашық жариялап отырады, аудиттен өтеді, оған қоса арнайы есептерін қаржылық нарықты реттеу мен дамыту агенттігіне тапсырып отырады. Тіпті, әр банктің басшыларын, басқарма мүшелерін, директорлар кеңесінің төрағаларын тағайындау үшін оларды реттейтін мемлекеттік органның, яғни сол агенттік өз рұқсатын береді. Сол секілді қайырымдылық қорларының жұмысын реттейтін бір мекеме болуы керек және ол мемлекеттік орган болмауы да мүмкін. Қор биржасы секілді оның құрылтайшылары ретінде сол қайырымдылық қорлардың өздері де бола алады, яғни бұл салаға өзін-өзі реттейтін, сол саланы біріктіретін, бірыңғай стандарттарды енгізетін ұйым керек. Сол ұйымның интернет желісіндегі парақшасында оған мүше болатын барлық қайырымдылық қорлар, олардың реквизиттері, негізгі көрсеткіштері көрсетілетін рейтинг болған жөн. Қайтадан банктерді алсақ, Ұлттық банк сайтында банктер туралы барлық ақпарат, олардың көрсеткіштері, бәрі ашық түрде жарияланып отырады, ол жақтан қай банктің активтері көп, капиталы мол, табысы жоғары, жағдайының тұрақтылығын – бәрін көріп отыруға болады", – деді Мұрат Қастаев.
Экономист осындай ашықтық қайырымдылық саласына да қажет деп санайды. Оған дейін ашық түрде халықтан қаражат жинап жатқан қайырымдылық қорлар міндетті түрде мемлекеттік тіркеуі, интернеттегі сайты болуы керек, онда аудиттен өткен қаржылық есептері болуы керек, басшыларын, мекенжайын, байланыс құралдарын көрсетуі тиіс, деді ол.
"Қазір көп қайырымдылық төлемдері банк қосымшалары арқылы аударылады, сол банк қосымшаларына тек жоғарыдағы талаптарға сай келетін қорларды ғана енгізу керек. Осы тетіктердің өзі осы қайырымдылық саласынан біршама алаяқтарды алыстатады деп ойлаймын", – деп түйіндеді өз сөзін қаржыгер.
Қайырымдылық саласын өзгерістер күтіп тұрғаны сөзсіз. Олардың қандай болатынын уақыт көрсетеді. Бір анығы, қоғам тарапынан ашықтық пен есептілікке деген талап күшейе түсетін болады.
