ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев теңізге тікелей шығатын жолы жоқ дамушы елдерге арналған БҰҰ конференциясына қатысты. Zakon.kz хабарлауынша, көптеген шетелдік сарапшылар жаһандық тұрақсыздық жағдайында Қазақстан Орталық Азиядағы негізгі ойыншы ретінде танылды деп есептейді.
Ресейлік саясаттанушы, саясат технологиялары жөніндегі сарапшы, "Саяси сарапшылар тобының" жетекшісі Константин Калачев Қазақстанның БҰҰ конференциясына қатысуын былай деп бағалады:
"Қазақстан – әлемдік сауда мен саясатта әділеттілікке ұмтылатын мемлекеттердің мүдделерін біріктіре алатын ел ретінде ерекшеленіп отыр."
"Теңізге шығатын жолы жоқ" дамушы елдердің мәселелері: неге Қазақстан ерекшеленеді?
— Константин Эдуардович, сіз теңізге шығатын жолы жоқ дамушы елдерге арналған БҰҰ конференциясы сияқты форматтың маңызын қалай бағалайсыз, әсіресе Орталық Азия елдері үшін?
— Әлемде теңізге тікелей шығатын жолы жоқ 44 ел бар. Егер дамыған елдер логистикалық тізбектерге интеграцияланған болса, дамымаған елдердің негізгі мәселелері – әлемдік сауда жүйесіне әлсіз ену мен сыртқы әлеммен шектеулі байланыстар.
Бұл географиялық орналасу ғана емес, сонымен қатар экспорттық базаның тарлығы мен қаржы ресурстарының жетіспеушілігіне байланысты тұрақты әрі құрылымдық сипатқа ие.
Қазақстан бұл тұрғыда өзгеше. Елде ресурстар да, логистика да бар. Сондықтан бұл конференция Орталық Азия емес, шын мәнінде нағыз кедей елдерге арналған.
Мәселен, теңізге шығатын жолы жоқ дамушы елдер әлем халқының 7%-ын құрайды, алайда әлемдік ЖІӨ-нің небәрі 1%-ын ғана жасайды. Олардың сауда шығындары теңізге шығатын елдерге қарағанда 30%-ға жоғары.
Мұндай елдерде электр энергиясына қолжетімділік – 61%, ал жаһандық орташа көрсеткіш – 92%. Интернетке қолжетімділік – тек 39%. Бұл – кедейліктің тікелей салдары.
Қазақстанды кедей ел деуге болмайды, алайда оның табиғи ресурстары әлдеқайда көбірек пайда әкеле алады. Ол үшін сауда бағыттарын әртараптандыру, дәстүрлі және жаңа нарықтарға логистикалық жолдарды оңтайландыру қажет.
Теңізге шығатын жолы жоқ басқа елдер сияқты, Қазақстан геосаяси тұрақтылыққа, ортақ және әділетті қағидаларға негізделген әлемге мүдделі.
Константин Калачев. Сурет автордың жеке архивінен
Жаңа сын-қатерлер: соңғы 10 жылда не өзгерді?
– БҰҰ конференциясы әр 10 жыл сайын өтеді, алғашқы іс-шара 2003 жылы Алматыда ұйымдастырылған болатын. Теңізге шығатын жолы жоқ елдер үшін соңғы онжылдықта қандай сын-қатерлер өзгерді?
– Бірінші конференцияның 2003 жылы дәл Алматыда өткенінің өзі — Қазақстанның рөлінің мойындалуы. Алайда содан бері әлемде жағдай айтарлықтай өзгерді. Әлем тұрақсыз әрі болжап білу қиын жағдайға айналды, ал БҰҰ-ның рөлі жыл өткен сайын әлсірей түсті. Қазіргі таңда транзит пен логистика мәселелері "Бір белдеу – бір жол" секілді бастамалар арқылы шешілуде — бұл Қытай төрағасы Си Цзиньпин 2013 жылғы қыркүйекте ұсынған жоба. Оның мақсаты – құрлық пен теңіз сауда жолдарын біріктіріп, тауарларды Оңтүстік-Шығыс Азия, Африка, Таяу Шығыс пен Еуропа елдеріне тез әрі арзан жеткізу.
Сол уақыттан бері Қытайдың рөлі бірнеше есеге өсті. Қытай – Қазақстанның "тұйық" географиялық жағдайды еңсеру, инфрақұрылымдық жобаларға инвестиция тарту жолындағы одақтасы.
Ресей – Қазақстанның дәстүрлі одақтасы – осы жылдар ішінде санкцияларға ұшырады. Бірақ транзит мәселесінің Ресей арқылы жүруі уақытша деп үміттенеміз. Екінші маңызды жайт – бұл жағдай форс-мажорлық жағдайларға арналған балама жолдардың қаншалықты қажет екенін көрсетті.
– "Аваза бағдарламасы" дегеніміз не және Қазақстан бұл конференцияға қатысушылар арасында қандай ұстанымда?
– Құрлықтық мемлекеттер Түрікменстандағы БҰҰ конференциясында теңізге қол жеткізуді талап етті. Бұл – әділетті талап. Теңізге тікелей шығатын жолы жоқ дамушы елдердің өкілдері еркін транзит пен теңіз жолдарына қолжетімділіктің нақты кепілдіктерін талап етті.
Мысалы, Беларусь Балтық елдерін транзит құқығын бұзды деп айыптады, ал Армения көлік дәліздерінің мәселесін көтерді. Бұл – логистикалық мәселелер бірқатар елдердің дамуын тежеп отырғанын айқын көрсетеді.
Қатысушылар 2034 жылға дейінгі "Аваза іс-қимыл бағдарламасын" әзірлеп жатыр. Жоғары логистикалық шығындар аясында құрлықтық елдер әлемдік сауда жүйесін қайта қарауды талап етуде.
Қазақстан бұл үдерісте беделді ойыншы ретінде көрініп отыр. Ол — тек алпауыт державалардың емес, сонымен қатар әділетті әлемдік тәртіпті қалайтын елдердің үнін жеткізе алатын біріктіруші орталық бола алатын мемлекет.
Токаевтың дипломатиясы: Қазақстан БҰҰ-ның беделін қалай қалпына келтіруде
- Авазадағы конференция Қасым-Жомарт Тоқаевтың басқа да негізгі халықаралық бастамаларын, соның ішінде БҰҰ-ның Аймақтық орталығын құру және Астанада өтетін Аймақтық экологиялық саммитті қалай толықтырады?
— Қазақстанның Түркіменстандағы форумға қатысуы өте маңызды, себебі Қазақстан кейбір елдерден айырмашылығы БҰҰ-ны халықаралық қауымдастықтың мандатына ие әмбебап платформа ретінде қарайды. Бұл платформа халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау, тұрақты дамуды қамтамасыз ету мәселелерін шешуге бағытталған. Қазақстан БҰҰ-ның беделін арттыруға мүдделі.
Ел барлық негізгі әлемдік ойыншылармен тең қарым-қатынас орнатып, халықаралық аренада беделі артып келеді. Бұл Қазақстанға жалпы мүдделердің дауысы болуға мүмкіндік береді, яғни кейде ескерілмейтін елдердің көзқарасын білдіреді.
Қасым-Жомарт Тоқаевтың дипломатиялық бастамалары, мысалы, БҰҰ-ның аймақтық орталығын құру және 2026 жылғы сәуірде Астанада БҰҰ агенттіктерімен әріптестікте өтетін аймақтық экологиялық саммит — бұл шаралар адамзаттық және прагматикалық мақсаттарды көздейді. Олар жеке елдердің тар эгоизмін жеңуге, ғаламдық әлемдегі өзара тәуелділікті еске салуға, Қазақстанның беделі мен мәртебесін көтеруге, өзара түсіністік пен тұрақты даму, прогресс пен әділеттілікті нығайтуға бағытталған.
Прагматизм дегеніміз — Қазақстан бұрын тек КСРО құрамында болған ел ретінде танылса, енді беделді халықаралық ойыншыға айналуда. Бұл тек мәртебе мен назар аударуды ғана емес, инвестицияларды да тартады, сол арқылы елдің дамуына жаңа мүмкіндіктер ашады.
