Zakon.kz тілшісі мемлекеттік басқару саласындағы беделді сарапшы, Оңтүстік Калифорния университетінің құрметті профессоры Честер Ньюландпен сұхбаттасты.
Ньюланд әр жылдары Линдон Б.Джонсон президенттік кітапханасының директоры, Федералдық атқару институтының басшысы болды, сондай-ақ Джимми Картер мен Рональд Рейганның президенттік өтпелі командаларында жұмыс істеді, Америкалық мемлекеттік басқару қоғамының (ASPA) президенті қызметін атқарды.
– КСРО ыдырағаннан кейін сіз БҰҰ Даму бағдарламасының өкілі ретінде тәуелсіздігін жаңа алған Қазақстанға келіп, құқықтық сарапшылармен жұмыс істедіңіз. Яғни, елде тәуелсіздік таңы атқан жылдардың куәгері болдыңыз. Ол кезең мен қазіргі өзгерістерді қалай салыстырар едіңіз?
1990-жылдары Қазақстанда менің басты назарым әділет саласы мен сот жүйесіне, сондай-ақ кәсіби құқықтық сараптамаға түсті. Қазақ мәдениетінің беделді өкілдерінен өркендеуді көздейтін іргелі құндылықтар туралы және осы құндылықтарға сүйене отырып, кері тартатын олқылықтарды жоюға деген ұмтылысты білдім. Сұраныс ауқымды болғандықтан мен Америкалық заңгерлер қауымдастығы мен халықаралық сарапшылардың көмегіне жүгінуді қолдадым. Бұл шара жүзеге асты. Кейін менің жұмысым ішкі және халықаралық өзге мәселелерге ойысты. Дегенмен, ғасырлар бойы әділеттілік Ағартушылық дәуіріндегі өркениеттің ең маңызды құндылықтарының бірі болып саналып келеді. Бұл Президент Тоқаевтың азаматтық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған басымдықтарынан анық байқалады.
– Қазақстан тарихындағы күрделі кезеңдердің бірі — 1990-жылдардағы әлеуметтік жағдай туралы не айта аласыз?
Қазақстанның Кеңес дәуірінен мұра болып қалған басты әлеуметтік жетістіктерінің бірі сауаттылық деңгейінің жоғары болуы және озық ғылым, технология мен гуманитарлық салалардағы көшбасшылық еді. Қазақстанның тәуелсіздігі басшылықтың сабақтастығы мен саналы түрде таңдалған халықаралық өзара тәуелділік саясаты арқылы нығайды. Ел ядролық қарудан және оның қаупінен бас тартып, әлем алдында құрметке ие болды. Экономикалық және әлеуметтік қиындықтарға қарамастан, ішкі тұрақтылық сақталды. Жалпы, халық жауапты, өзін-өзі басқаратын азаматтық мәдениетті дамытуға ұмтылды.
– Сіздіңше, халықаралық ұйымдар Қазақстандағы саяси реформаларда қандай рөл атқарды?
Бастапқы кезеңде Қазақстанға халықаралық экономикалық құрылымдардың еркін нарық идеологиясын "laissez-faire" ("нарықтық күштердің еркін ойыны" немесе "мемлекеттің араласпау саясаты") рухында тануға ұмтылуы айтарлықтай қауіп төндірді. Бұған USAID, халықаралық қаржы ұйымдары мен жаһандық бизнестің "Жаңа мемлекеттік менеджмент" доктринасы да кірді. Осы күштердің кейбірі ел ішінде де, шет елдерде де автократиялық бағыттағы ашкөз олигархтар мен халықаралық инвесторлардың мүддесіне жұмыс істейтін кең көлемді жекешелендіру арқылы бақылауға қол жеткізуді көздеді, бұл өз кезегінде құқық үстемдігіне негізделген мемлекеттің дамуын тежеді. Алайда БҰҰ, әсіресе БҰҰ Даму бағдарламасы, сондай-ақ филантроптық және кәсіби ұйымдар мен көшбасшылар алғашқы күндерден бастап сындарлы қолдау көрсетті. Америкалық мемлекеттік басқару қоғамы, АҚШ-тың Ұлттық мемлекеттік басқару академиясы, Қалалар мен округтерді басқарудың халықаралық қауымдастығы, сондай-ақ Еуропалық одақтың ұйымдары Батыс саясатын дұшпандық пиғылдағы "жабайы" капитализм бағытынан Қазақстанның дамуын қолдауға бұру ісінде шешуші рөл атқарды.
– Сіздің Президент Қасым-Жомарт Тоқаевпен кәсіби тұрғыда қарым-қатынаста болдыңыз. Оған деген жеке көзқарасыңыз қандай?
Мен Қасым-Жомарт Тоқаевтың екі мерзім бойы Сыртқы істер министрі қызметін атқарған кездегі, сондай-ақ оған дейінгі және кейінгі лауазымдарындағы халықаралық және ішкі аренадағы көрнекті көшбасшылығына тәнтімін. Дегенмен, мен онымен тікелей қызметтес болған жоқпын. Ол Қазақстанның жаһандағы халықаралық беделін нығайтуға ықпал еткен көшбасшы ретінде айқын танылды. Біріккен Ұлттар Ұйымымен байланыс орнату, АҚШ пен басқа елдерде елшілік пен консулдықтар ашу, Қазақстанда халықаралық конференциялар мен өзге де іс-шараларды өткізу сияқты нақты қадамдар елдің алғашқы жылдардағы ұстанымын нығайтуға септігін тигізді. Бүгінде Президент Тоқаев автократиядан бас тартып, елді құқық үстемдігіне және халық егемендігіне негізделген азаматтық мәдениетті дамытуға бағыттап отыр. Ол – Ағартушылық дәуірінің талаптарына сай, заманауи әрі көрнекті әлемдік көшбасшының айқын үлгісі.
– Сіз биыл жарық көрген "Жаңа шынайылықтағы мемлекеттік басқару" кітабына пікір білдірдіңіз. Бұл еңбектің құндылығы неде?
Бұл кітаптың алғы сөзінде Президент Тоқаев автократиялық басқаруды азаматтық мәдениетті дамытуға бағыттау жөніндегі өзі темірқазық еткен ұстанымды нақты әрі нанымды түрде тұжырымдайды. Мұнда халық белсенді күш және оны кәсіби әрі жауапты мемлекеттік қызметшілер қадір тұтуы тиіс. Бұл – құқық үстемдігі мен конституциялық демократияға негізделген халық егемендігі мен шектеулі билік қағидаттарының өзегі. Мұнымен тығыз байланысты тағы бір конституциялық қағидат бар. Қазақстан сияқты аумағы орасан зор унитарлы мемлекет жағдайында өкілеттіктер мен жауапкершілікті өңірлік және жергілікті басқару деңгейінде децентрализациялау ұлттық тұтастықты нығайта отырып, елдің азаматтық мәдениетінің сан алуандығы мен байлығын ескеруге мүмкіндік береді.
– Президент Тоқаев атап көрсеткен құндылықтар қазіргі жаһандық саяси ахуалда қаншалықты өзекті деп ойлайсыз?
Автократияның күшеюі, соның ішінде авторитарлық президенттік үстемдік пен олигархтардың баюы әлемдегі ықпалды мемлекеттердің көпшілігі мен олардың тәуелді халықаралық одақтастары арасында алаңдатарлық үрдіске айналған қазіргі жағдайда Қазақстанның орны ерекше. Бүгінде АҚШ-тың федералдық үкіметі де осындай қиындықтарға тап болып отыр: егемен халық ішкі және сыртқы пайдакүнем элиталар тарапынан манипуляцияланып, қанаудың нысанына айналуда. Бақытымызға орай, АҚШ-та федерализмнің конституциялық қағидаты бар, ол штаттар мен жергілікті билік органдарына бұл авторитарлық үрдістерге қарсы тұруға мүмкіндік береді. Алайда Ағартушылық дәуірінің институттары – университеттер, сондай-ақ өнер, ғылым және технология саласындағы мекемелер бүгінде күрделі қауіп-қатерге ұшырап отыр. Міне, қазіргі жаһандық саяси ахуал осындай. Осы тұста Қазақстанның жағдайы үлгі етуге тұрарлық
– Бірнеше жыл бұрын "Қазақстан дамуының үлгілі негіздері" атты мақалаңызда елдің әлеуметтік-экономикалық және саяси табысының басты үш себебін атап өттіңіз: өңірлік және жаһандық интеграция, конституциялық басқару және стратегиялық жоспарлау. Қазіргі геосаяси тұрақсыздық пен жаһандық белгісіздік жағдайында бұл қағидаттар әлі де өзекті ме?
Иә, 1991–1992 жылдардан бері жүргізіліп келе жатқан өңірлік және жаһандық деңгейдегі халықаралық өзара тәуелділік саясаты Қазақстанның тәуелсіздігін нығайтып, ішкі дамуына ықпал етті. Бесжылдық жоспарлар мен "Қазақстан–2030" ұзақмерзімді стратегиясы елдің күрделі әлеуметтік, экономикалық және саяси шындықтарын, сондай-ақ ел мен халқының прогрессивті даму жолына деген ұмтылысын ескере отырып, шынайы дайындалды. Соңғы жылдардағы конституциялық демократия қағидаттарына негізделген басқару институттарындағы жетістіктер Қазақстанның құқық үстемдігі аясында жауапты өзін-өзі басқаруға негізделген азаматтық мәдениетті қалыптастыру жолын айқындап отыр, бұл жол кәсіби мемлекеттік қызметшілер мен лауазымды тұлғалар тарапынан қолдау табуда.
– Академиялық мақалаңызда сіз: "Қазақстан жедел табыс емес, орнықты дамуды таңдады" деп жаздыңыз. Осы тұрғыда соңғы саяси реформалар аясында орнықты дамуға бағытталған нақты қадамдарды байқайсыз ба? Ұзақмерзімді тұрақтылық тұрғысынан бұл реформалар негізінен қандай салаларға пайда әкеледі деп ойлайсыз?
Қазақстанда аталған үш бағыттағы (өңірлік және жаһандық интеграция, конституциялық басқару, стратегиялық жоспарлау) ілгерілеу жүзеге асып жатқан Жаңа шынайылық туралы Президент Тоқаев 2025 жылы жарық көрген халықаралық "Public Administration in the New Reality" кітабына алғысөзінде айрықша атап өтеді. Адамның қадір-қасиетін іздеу енді технологиялар, соның ішінде жасанды интеллект және басқа да көптеген өзгерістер туындатқан түбегейлі трансформация жағдайында жүзеге асырылып жатыр. Ағартушылыққа негізделген азаматтық мәдениетті сақтау және дамыту үшін сан алуан азаматтар өз қауымдастықтарының тыныс-тіршілігіне мемлекеттік қызметшілер мен лауазымды тұлғалармен бірлесіп қатысуы қажет. Президент Тоқаевтың басшылығымен әкімдер мен басқа да көшбасшылардың бойынан көрініс тауып отырған бұл түсінік Жаңа шынайылықтың мәнін айқындайды.
Аталған еңбектің маңыздылығын ескере отырып, кітап Қазақстан мен шет елдерде кеңінен сатылымға шыққанға дейін, Президент Тоқаевтың авторлық алғысөзінен негізгі үзінділерді газеттер мен басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау үшін Сингапурдегі Palgrave Macmillan халықаралық баспасына рұқсат алу жөнінде жүгіну орынды болар еді.
– Астана экономикалық форумында сөйлеген сөзіңізде сіз: "Қазақстанның жетістіктері, әсіресе кәсіби мемлекеттік қызметті қалыптастыруда, әлемде теңдесі жоқ" деп айттыңыз. Қазақстан моделінің басқа елдерден қандай айырмашылығы бар деп ойлайсыз?
Тәуелсіздік алған сәттен бастап және кейінгі жылдарда Қазақстан кәсіби мемлекеттік қызметке ең үздік және қабілетті адамдарды, соның ішінде дарынды жастарды тартуға бет бұрды. Кәсіби көшбасшылықты ескеру тәжірибесі құпталды, ал көптеген елдерде мансаптық өсу тек төменгі деңгейден басталып, ұзақ жылдар бойы еңбек етуді талап етеді, әрі бұл көбінесе айтарлықтай нәтиже бермейді.
Бүгінде Президент Тоқаевтың басшылығымен мемлекеттік басқару ісінде бюрократиялық үстемдіктен арылу бағытында нақты қадамдар жасалып отыр. Басымдық кәсіби мемлекеттік қызметшілер халықтың "өмірлік маңызды қауымдастығының" бір бөлшегі саналатын қоғам құруға берілуде.
Бұл – Қазақстанның мемлекеттік басқару моделінің басты ерекшелігі және ол басқа елдерге үлгі бола алады. Осы тұрғыда ол, мысалы, қазіргі кезде автократиялық элиталардың мүддесіне бағынатын саяси тағайындаулар үстемдік етіп отырған АҚШ-тың федералдық үкіметінен айтарлықтай өзгешеленеді.
– Сұхбатыңызға рахмет!
