« Egemen Qazaqstan» газеті отандық ғылымның дамуы жолында жасалып жатқан қадамдарға, ғалымдарымыздың әр жетістігіне, әрбір өнертабысы мен зерделеу жұмыстарына ақпараттық қолдау көрсетіп келеді. Осы дәстүрімізді жалғастырып, зерттеушілердің кейінгі ізденістерінің нәтижесі туралы кезекті шолуды ұсынып отырмыз.
Қауіпсіздікті қорғайтын технология
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің профессоры Манарбек Қылышқанов металл бөлшектерді жоғары температура мен агрессивті ортадан қорғау мәселесін шешуге бағытталған маңызды жобаны жүзеге асырып жатыр. Мемлекеттік грантқа ие болған жұмыс нәтижесінде энергетикалық жабдықтың қызмет ету мерзімін ұзартуға әрі жөндеу шығындарын азайтуға мүмкіндік беретін берік антикоррозиялық жабындарды жасауға арналған инновациялық технология әзірлеуді көздейді.
Жоба жетекшісі М.Қылышқанов: «Біз екі заманауи әдісті біріктіретін кешенді технология әзірлеудеміз: газотермиялық бүрку және лазерлік өңдеу. Бұл тәсіл арқылы никель, хром, бор және кремний негізіндегі өздігінен ағып, тығыз жабын түзетін қорытпаларды (Ni-Cr-B-Si) металға жағуға мүмкіндік туады. Осындай материалдар өңдеуден кейін тозуға төзімді, тығыз әрі ыстыққа берік қабат қалыптастырады», дейді.
Энергетикалық машина жасау – ең күрделі әрі жоғары талап қойылатын бағыттың бірі. Мұндағы жабдықтар өте жоғары температура, қысым және химиялық әсер жағдайында жұмыс істейді. Кез келген ақау өндірістің тоқтауына, тіпті апатқа әкелуі мүмкін. Сондықтан металл бөлшектерді арнайы жабындармен қорғау – жай ғана қажеттілік емес, өнеркәсіп үшін маңызды қауіпсіздік шарасы.
Жаңа жабындардың сенімділігін дәлелдеу үшін профессордың командасы халықаралық ASTM стандарттарына сай қатаң сынақтар жүргізеді. Бұл өнімдердің тәжірибеде қолдануға жарамдылығын көрсетеді.
Аталған жобаның ауқымы да кең, өйткені бұл материалтану, механика, физика және химия сияқты бірнеше ғылыми бағытты біріктіреді. Осындай пән-аралық тәсіл шын мәніндегі инновациялар арқылы ғылымның түйіскен нүктесінде тың шешімдер табуға жол ашады.
Сонымен қатар жоба аясында жас мамандарды даярлау жоспарланған. Университет қазіргі заманғы технологияларды меңгеріп қана қоймай, оларды одан әрі дамытатын жаңа буын инженерлер мен зерттеушілер тәрбиелеуді көздеп отыр. Бұл – отандық өнеркәсіптің болашағына қосылатын қомақты үлес.
Экожүйені қалпына келтіру жолы
QyzPU ғалымдары экологиялық қауіпсіздік пен биотехнология салаларында маңызды ғылыми жаңалықтарға қол жеткізді. Бұл «Аграрлық өнімдер мен технологияларды әзірлеу және коммерцияландыруға арналған биотехнологиялық R&D орталығын құру» жобасы аясында іске асырылды.
Жобаның басты бағыты – ауыр металдардан ластанған топырақ пен өсімдіктерді биологиялық әдіспен тазарту. Зерттеу барысында «Pseudomonas» туысына жататын бактериялардың ауыр металдарды жою қабілеті жан-жақты зерттеліп, олардың экожүйені қалпына келтірудегі тиімділігі дәлелденді. Осы жаңалық қоршаған ортаны биоремедиациялау саласына серпін бермек.
Ғылыми жұмыс Пәнаралық зерттеулер орталығында орналасқан заманауи «Thermo Scientific Axia ChemiSEM» (АҚШ) сканерлеуші электронды микроскоп (СЭМ) қондырғысында жүргізілді. Бұл құрылғының көмегімен өсімдіктер мен топырақтағы металл қалдықтарының нақты мөлшері мен таралу аймағы анықталды.
Сканерлеуші электронды микроскоп – нысандардың беткі құрылымын 3 нанометрге дейінгі дәлдікпен зерттеуге мүмкіндік беретін жоғары технологиялық құрал. Аталған әдіс үлгінің морфологиялық, құрылымдық ерекшеліктерін микро және наномасштабта терең талдауға жол ашады. СЭМ-ге орнатылған EDX (энергия-дисперсиялық рентген спектроскопиясы) жүйесі арқылы топырақ пен өсімдік үлгілерінің элементті құрамы анықталды. Зерттеу әдісі ластану деңгейін, сонымен қатар «Pseudomonas» бактериясымен өңделу нәтижесін нақты бағалауға жағдай жасайды.
Жоба нәтижесі экожүйелерді ауыр металдардан тазарту арқылы ауыл шаруашылығына жарамды жерлерді қалпына келтіруге септігін тигізеді. Аталған зерттеу жұмысы экология, биотехнология және ауыл шаруашылығы салаларындағы ғылым мен тәжірибе арасындағы байланысты тереңдетуге бағытталған.
Сканерлейтін электронды микроскоп бүгінде қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде, сондай-ақ жаңа биоматериалдар мен медициналық технологияларды әзірлеуде маңызды рөл атқарып отыр.
Бүлінген жерді қалпына келтірудің тың тәсілі
Қаныш Сәтбаев университетінің бір топ жас ғалымдары гипераккумуляторлық өсімдіктер мен микоризияларды қолдана отырып, ашық тау-кен жұмыстары салдарынан бүлінген жерлерді рекультивациялау үдерісін қарқындатудың экологиялық тәсілін әзірлеп жатыр. Бұл бастама еліміздің шөлді және шөлейтті аймақтарында ауыр металдармен ластанған жерлерді қалпына келтіру ісінде жаңа кезеңнің бастамасы болмақ.
Жобаның ғылыми негізі – белгілі бір өсімдіктердің (гипераккумуляторлар) топырақтан ауыр металдарды сіңіру және жинақтау қабілетіне, сондай-ақ топырақтағы пайдалы микроағзалармен симбиоздық қатынаста болатын микоризиялардың әсеріне негізделген. Бұл тәсіл жер бедерін табиғи жолмен қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етіп, экожүйенің тұрақты дамуына жол ашады.
Жобаның жетекшісі, PhD, Сәтбаев ниверситеті жанындағы Тау-кен металлургия институтының профессоры Жақыпбек Ырысжан ғылыми зерттеу туралы: «Гипераккумуляторлық өсімдіктер мен микоризияларды пайдалану – еліміздің климаттық жағдайына бейімделген, тиімді әрі экологиялық тұрғыдан қауіпсіз әдіс. Мұндай биологиялық тәсілдер тек тау-кен өндірісінің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін азайтып қана қоймай, ауыл шаруашылығына жарамды алқаптардың көлемін ұлғайтуға да септеседі», дейді.
Бүгінде зерттеу жобасы нақты тәжірибе жүзінде апробациядан өтіп жатыр. Таңдалған сынақ алаңдарында алғашқы оң нәтиже тіркеліп, өсімдіктердің ауыр металдарды сіңіру деңгейі мен топырақтың экологиялық жағдайының жақсаруы байқалады. Бұл өзгерістерді зерттеу тобы ғана емес, жоба іске асырылып жатқан пайдалы қазбалар кен орындарының басшылығы да жоғары бағалап отыр.
Аталған зерттеу жобасы еліміздің тау-кен өнеркәсібі аймақтарындағы табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға және табиғи ортаны қалпына келтіру ісіне елеулі үлес болмақ. Сонымен қатар бұл бастама жас ғалымдардың ғылым мен өндіріс тоғысында нақты нәтижеге бағытталған ізденістерінің айқын көрінісі болып отыр.
