!Қазақ қоғамында "қара орыс", "шала қазақ", "қара құл" секілді тіркестердің бейресми түрде жиі қолданылатыны рас. Бұл сөздер әдетте ұлттық болмыстан алыстап кеткен, ана тілін ұмытып, өз халқының мұң-мүддесіне бей-жай қарайтын адамдарға қарата айтылады. Алайда, бұл тек тілдік сипаттама емес. Мұның астарында терең тарихи, әлеуметтік, психологиялық себептер жатыр. Әсіресе, "қара орыс" деп аталатын феномен – Қазақстан қоғамында отарлық сананың бүгінге дейін жалғасып келе жатқан көрінісі. Ол тек қатардағы азаматтардың емес, сонымен қатар, кейбір жоғарыда жүрген, елдің тағдырын шешуге себеп болатын адамдардың бойынан да анық байқалады.
Бұл мақалада біз "қара орыс" деген кім, бұл ұғым қалай қалыптасты, неге мұндай адамдар "қара құл" атанады және осы құбылыс ел басқару жүйесіне қалай сіңіп кеткенін жан-жақты талдауға тырысамыз.
"Қара орыс" деген тіркес – қазақтың қарапайым тілінде пайда болғанымен, терең мағыналы, символикалық сипатқа ие. Бұл – ана тілін білмейтін ғана емес, сонымен қатар, ұлттық құндылықтарды менсінбейтін, өз халқының тарихына теріс қарап, өзгенің мәдениетін артық көретін адамға қатысты айтылатын сын.
Мұндай адамдар әдетте:
Қазақша сөйлеуді "артта қалғандық" санайды;
Қазақ мәдениетінен, дәстүрінен алыстап кеткен;
Қазақ тарихына скептикалық көзқараспен қарайды;
Крепостық орыстың, еуропалықтың, не америкалықтың өмір — салтын үлгі көреді;
Қазақ ұлтшылдығын "радикализм" деп бағалайды.
Бұл жерде мәселе тек тіл білуде емес. Кейбір қазақша сөйлейтін азаматтардың өзі "қара орыс" мінез көрсетіп, ұлт мүддесіне немқұрайлы қарайды. Демек, бұл – сана проблемасы.
Кеңестік жүйе және отарлық сананың тамыры
"Қара орыс" феноменінің тарихи тамыры тереңде жатыр. Кеңес Одағы кезінде ұлтты орыстандыру саясаты жүйелі түрде жүргізілді. 1930 жылдардағы ашаршылық, 1950-60 жылдардағы тың игеру науқаны, қалалардағы орыс тілді орта – мұның бәрі қазақ халқының ұлттық тұтастығына үлкен соққы болды. Көптеген қазақ балалары орыс мектептерінде оқыды, қазақ тілі тұрмыстық деңгейге ысырылды. Тіпті, жоғары лауазымды қызметке жету үшін орысша білу – міндетке айналды.
Сол кезеңнен бастап, қазақ қоғамында "екі тілде өмір сүретін", "екі мәдениеттің арасында қалып қойған "буын пайда болды. Олар қазақтың емес, орыстың тарихын, әдебиетін, мәдениетін оқып өсті. Қазақ тілінде ойланбайтын адамның қазақша сөйлеуі – механикалық деңгейден әрі аспайтындықтан, олардың болмысы да өзгере бастады. Осылайша, "қара орыс" бейнесі қалыптасты.
Неге "қара құл" — деп аталады?
"Қара құл" деген тіркес – бір қарағанда қатты естілетін сөз. Бірақ ол – эмоция емес, диагноз. Бұл – рухани, мәдени, ұлттық еркіндігінен айырылған адамның бейнесі. Қазақ халқында көнеден "Құл болу – тек қол байлану емес, ойдың, рухтың құлдануы" деген түсінік бар.
"Қара құл" – өз ұлтына қызмет етуден емес, өзге бір ұлттың мүддесіне жұмыс істеуді артық көретін, қазақша сөйлеуді ар санайтын, отарлық сананы бойына сіңірген адам.
Ең өкініштісі – мұндай отарланған сана иелері тек көшеде жүргендер ғана емес. Қазақстандағы саясатта, медиа мен мәдениет саласында жүрген азаматтардың ішінде де ұлттық рухы әлсіреген, "қара орыс" тұлғасын бойына сіңіріп алғандар жетерлік.
Олар үшін мемлекеттік тіл – тек қағаз жүзіндегі формализм. Шын мәнінде, олар өздерінің ұлт алдындағы жауапкершілігін сезінбейді. Мұндай адамдардың жоғарыда жүруі – халықтың мемлекетке деген сенімін әлсіретеді. Ұлттың оларға сенімінің үзілуі – үлкен рухани дағдарысқа апарады.
Бұл құбылыс қайда апарады?
Егер бұл жағдай жалғаса берсе, қазақ ұлтына төнетін қауіп – ұлттық өзіндік сананың жоғалуы. Халықтың қайсыбір тобы қазақ тілін білмейді, екінші бөлігі, оған салқын қарайды, ал үшінші бөлігі, тілге жанашыр бола тұра, билік тарапынан қолдау таппайды. Бұл – үш бағытқа тартылған арқан секілді – ұлт тұтастығы әлсірейді, рухани жіктелу тереңдейді.
Қазіргі күндері қазақ тілі мен мәдениетіне деген сұраныс артып келеді. Дегенмен, бұл сұраныс билік деңгейінде толық қолдау таппаса, нақты саясатқа айналмаса, нәтиже бола қоймайды. "Қара орыс" санасындағы адамдар жоғарыда отырса, олар бұл процестің басты кедергісі болады.
Ұлттың болашағы – сананың тәуелсіздігінде
Қазақ болу – тек қандас болу емес, ол – сана, жүрек, жауапкершілік проблемасы. "Қара орыс", "қара құл" деген тіркестер ауыр естіледі, бірақ олар – қоғамдағы дерттің айнасы. Бұл сөздерді қолдану – адамдарды кемсіту емес, ояту. Ұйқыда жатқан ұлттық санаға қамшы басу.
Біз, қазақтар, тек сыртқы тәуелсіздікті емес, ішкі еркіндікті де алуға тиіспіз. Ол үшін тіл, дін, тарих, дәстүр – бәрі қатар жүруі керек. Әр қазақ өзінің кім екенін сезінген кезде ғана, ел боламыз.
Ұлтты өзгерту – әркімнен басталады. Қоғамды өзгертудің алғашқы қадамы – өзімізден, өз санамыздан бастау. Сонда ғана біз "қара орыстардан" арылып, толыққанды рухани тәуелсіз ұлтқа айнала аламыз.
Бейсенғазы Ұлықбек Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
