Саяжайға инвестиция салу адамды банкрот қылуы мүмкін.
Журналист Айгүл Болатованың айтуынша, қазіргі заманда саяжай – қаладағы тіршілікке сеп емес, керісінше, уақытты, қаржыны, күш пен эмоцияны босқа сарп ететін тұзаққа айналып кетті.
"Бүгінде саяжай өзіне шығындалған еңбек пен қаржыны ақтамайтын болды. Саяжай сатып алу жарға жығады, өйткені оған күш-жігер де, қаражат та жоспарланғаннан көп кетеді. Саяжай – қанша ақша төксең де қылқылдатып жұта беретін нағыз түпсіз құрдым! Алдымен тұқым сатып алу керек, содан соң тыңайтқыштар, гербицидтер, құрал-жабдығын алуға тиіссің. Бір-екі күнге болса да қалу үшін саяжай үйін жиһаздау, төсек орынмен жабдықтау қажет. Ақыр соңында алынған астық тіпті қаладағы дүңгіршектен сатып алынған көкөніс пен картоптан бірнеше есе қымбат болып шығады", – дейді Болатова.
Шаһардағы пәтерінің сыртында қала маңындағы саяжайды сатып алатын қалалықтар екіге бөлінеді. Бірі шынымен де, кейінгі жылдары бағасы қатты өскен көкөніс, жеміс, аскөкті өз қолымен өсіріп, отбасы бюджетін үнем қылғысы келеді.
Енді бір бөлігі үнемі әлдеқайда асыққан, қарбалас, у да шу қала тірлігінен бір уақ тынығып, табиғат аясында бой жазғанды қалайды. Ақыр соңында оның екеуі де қалағанына қол жеткізе алмайды.
Бір жағынан, шағын саяжай учаскесінде өсірілген егінге қарағанда үлкен ауыл шаруашылығы алқабында шыққан астық өнімі әлдеқайда арзанға түседі. Демек, қала ішіндегі супер-гипермаркеттерден әлдеқайда төмен бағамен табуға болады.
Екінші жағынан, саяжайға аттанған қалалықтар онда дені дұрыс демала алмайды. Саяжайшылардың айтуынша, климаттық өзгерістер әсерінен бе, сары маса және басқа да жәндіктер қаптап кетті. Олар уытты бола түсті: шаққан жері домбығып ісіп кететін көрінеді. Ондай жағдайда дереу қалаға, дәрігерге жүгіру қажет.
Бұдан бөлек, саяжай үнемі күтімді талап етеді. Иесі бара сала, топырақты қопсытуға, қаулап өскен арамшөптерді отауға, адам не жануарлар бұзып кеткен шарбақты қалпына келтіруге, электрдің үзілген сымын жалғап, қостыруға, су беру жүйесін жаңғыртуға және басқа шаруаларға уақытын жұмсайды, тегін жұмыс істейді.
Журналистің айтуынша, "саяжайда экологиялық ортада, тұмса табиғат аясында жаныңыз тынығады" деген – маркетологтар немесе қала сыртындағы жылжымайтын мүлікті сататын риелторлар ойлап тапқан қулық қана. Онда өсірілген өнімнің қауіпсіздігіне де еш кепіл жоқ екен: саяжай иелері арзанқол тыңайтқыштар мен химикаттарды қолданады.
Мамандандырылған фирмалардан емес, қарапайым базарда, жай қаптамада сатылатын түп-төркіні белгісіз тұқымды өсіреді. Салдарынан, табиғи, экологиялық өнім орнына саяжайларда дәмі, тегі, сапасы түсініксіз бірдеңе шығады.
Саяжайға ақша инвестициялағандарға тағы бір соққыны коммуналдық қызметтер жасайды. Қазақстанда су тарифтері бірнеше есе дүрк көтерілді. Мүлік салығы да алда тағы жоғарылайды. Соның кесірінен, егер бұрын, аға ұрпақтың заманында саяжай тынығу мен үнемдеу ошағы болса, бүгінде ол шетсіз-шексіз шығынның қайнарына айналған.
Ресейге көшкен экс-қазақстандық Сергей (тегін жазбауды өтінді) өзін саяжайларды сатып, табыс табу бизнесінің бастауында тұрған адамдардың бірі санайды.
"2010-шы жылдары жолдасым белгілі жобалық институтта істеді. Оларға жылына екі рет сол кездегі Президент барып, Астананың ары қарай салыну жоспарымен танысып тұратын. Осы келіске дайындық аясында қала басшылығы елорданың бас жоспарына қандай түзетулер енгізілетінін, астаналық агломерация қалай қарай өркен жаятынын, қандай құрылыс салынатынын, осы мақсатта бюджет, бизнес пен демеушілер қандай учаскелерді сатып алатынын айқындайды. Бұл ақпарат белгілі бола салысымен, ол тиісті карта мен схеманы суретке түсіріп, маған жібереді", – дейді Сергей.
Сергей қасына досын ертіп, сол аумақтардағы саяжайларды, ескі үйлерді аралайды. Күйкі тірліктен қажыған, мемлекеттік көмектен түңілген тұрғындарға азын-аулақ ақы ұсынып, үйін сатуға үгіттейді.
"Біз негізінен, өңірлерден көшіп келгенімізді, қаржымыз елордада пәтер алуға жетпейтінін айтатынбыз. Бізде бір "фишка" болды. Ол кезде утильалым жоқ, ескі көлікті шетелден тіпті 500–1000 долларға алғызуға болатын. Оны қайта бояп, кейбір жерін жөндеп, жайнатып қоямыз. Соны мініп алып, күресінге кеткелі тұрған керекті ауданды аралап, саяжай не ескі үй қожайындарымен келісеміз. "Міне, менде мынадай қаражат қана бар, сатсаңыз, астымдағы анау көлікті де қоса беруге дайынмын!" дейміз. Көп адам келісті. Кейін сүру басталғанда, бір саяжай үйін және жер учаскесін жүз мың және одан көп долларға қайта өткізіп жүрдік. Мысалы, "Депутаттық қалашық" бой көтерген элиталы ауданда жердің бағасы, 15 сотығы үшін ол кезде 400 мың долларға дейін барды", – дейді Сергей.
Ол 2015 жылға қарай саяжайлар мен бақшаларды мемлекет қажеттілігіне алып қою үдерісі үдегенін, тиісінше, бизнес те дамығанын айтады. Сол кезде қала әкімдігі мыңнан астам саяжай учаскесін сатып алды. Мемлекет ұсынған өтемақыға келіспеген меншік иелері елорда орталығында түрлі наразылық шараларын ұйымдастырды.
Жасамағаны жоқ: құрылыс кранына шығып алды, меморгандардың, құзырлы мекемелердің алдында митингтер өткізді. Бірнеше әйелдің бір-біріне шынжырмен байланып, Үкімет үйіне аттанғаны да сол кез. Олардың кейбірі дегеніне жетті, басқасы құралақан қалды.
Сергей шерушілер қатарында болмағанын айтады, бірақ сол кезде ЭКСПО-2017-ге арналған объектілерді салу үшін алынған учаскелердің бірінің қожайыны болғанын жасырмады. Оның мәліметінше, ізінше заңнама да қатайтылды.
Мемлекет өтемақы көлемін азайтты. Мысалы, енді күресінге жіберілген үйдің шаршы метріне сай көлемде ғана пәтер ұсынады. Бұл ретте саяжайлар тұрақты емес, уақытша, маусымдық баспана деп танылған. Ол үшін әрі кетсе, 5 миллион теңге өтемақы беруі мүмкін. Бұл сомаға елорданың ішінде пәтер сатып ала алмайсыз.
Саяжайлық учаскелерге қатысты алыпсатарлық бизнес мүлдем жойылмағанымен, бүгінде тоқыраған көрінеді. Қазіргі кезде қала сыртындағы немесе Астананың жаңа аудандарындағы көнеріп, жерге сіңіп бара жатқан ескі үйлерді, соның ішінде саяжайларды құрылыс компанияларының өздері сатып алады, өтемақы жөнінде әр қожайынмен жеке келіседі.
Кезінде елорда атанғанға дейін қалада 17 мыңнан аса саяжай учаскелері болыпты. Бүгінде одан 5 мыңдайы ғана қалды.
Астана әкімдігінің баспасөз қызметі "қала бюджетінде биылғы 2025 жылы жер учаскелерін сатып алуға қаражат қарастырылмағанын" хабарлады.
Жалпы, саяжай – дамыған мемлекеттерде де бар. Бізден айырмашылығы, мысалы, немістерде саяжайда демалуға қатысты қағидалар аса қатаң әрі құжат жүзінде регламенттелген. Соның ішінде Германия тұрғындарына төл саяжай үйінде тіпті түнеуге заңмен тыйым салынған. Түнесе, полиция қаңғыбас деп қабылдауы мүмкін. Шектеулер мұнымен бітпейді.
DW мәліметінше, ГФР-де қала сыртындағы учаске көбіне "кляйнгартен" (шағын бақша) деп аталады. Негізінен, бұл 4 сотықтай ғана жері бар шағын алаң, онда құрқылтайдың ұясындай ғана бақша үйін тұрғызуға рұқсат етіледі.
Салыстырсақ, біздегі саяжайларда төрт-бес бөлмелі үйлерді, оның ауласында бау-бақша сыртында моншаны, гаражды, дүкенді және басқасын кездестіруге болады. Тұтас "фазендалар".
Германияда саудаға қойылған жер аз әрі қымбат болғандықтан, саяжайлар кең танымалдылыққа ие, бірақ оларды сатып ала алмайсыз: басым көпшілігі ұзақмерзімді арендаға беріледі.
Бірақ кейбір саяжай көл жағасында, табиғат аясында емес, күрделі құрылыс жүргізуге, немесе үлкен тұрғын үй салуға жарамайтын жерлерде, мысалы, автобандар мен теміржолдардың бойындағы жолақта орналасуы мүмкін.
Қалай болғанда, кляйнгартенде қала адамы өзін еркін сезініп, ойына келгенін жасай алмайды. Мұндағы өмір де қатаң ережелерге бағынған. Олардың сақталуын арнайы комиссиялар мұқият тексеріп тұрады.
Мысалы, жекеменшігіңіздегі саяжайда қалаған уақытта қолыңызға күрек алып, жұмысқа кірісіп кете алмайсыз. Түскі бірден үшке дейін және кешкі 7-ден соң бақша құралдарымен, газонотағышпен жұмыс істеуге жол берілмейді. Бұл мезгілде саяжай алабында тыныштық орнауы шарт.
Бақшаны баптап күтуге бөгде жұмысшыларды жалдауға болмайды. Қандай да бір құрылыс жүргізгіңіз келсе, көптеген жерден рұқсатнамалар жинауыңыз қажет. Учаскедегі бүкіл қызмет арендатордың өз күшімен ғана жүргізілуге тиіс.
Біздегі сияқты жинаған өніміңізді жол шетіне шығып, сата алмайсыз. Германияда, АҚШ-та және басқа дамыған елдерде саяжайдағы ағаштардың биіктігі де тиісті нормативтермен реттеледі.
Саяжай аумағында бетонды көп қолдануға тыйым салынған: біразында учаскенің шамамен 6%-ынан аспайтын бөлігін асфальттауға келісім беріледі.
Қорыта айтқанда, кез келген елде, соның ішінде Қазақстанда саяжай жан рахатқа бататын орыннан гөрі, шектеуі көп жерге айналғандай. Ендеше саяжайға қаржы салмас бұрын мықтап ойланған жөн.
