Соңғы бес жылда қазақстандықтардың азық-түлікке жұмсайтын шығыны 50%-дан төмен түспей келеді.
Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенсек, 2025 жылдың бірінші тоқсанында қазақстандықтардың табысы мен шығыны тұрақты өсім көрсеткен. Жан басына шаққандағы табыс 2024 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 10,1%-ға, ал шығын 10,4%-ға өскен. Halyk Finance аналитикалық орталығының дерегінше, аталмыш көрсеткіштер 9,4% инфляция аясында қарастырылғанда аса жоғары емес. Caravan.kz медиа порталы жалғастырады.
Өңірлер арасындағы айырмашылық үлкен
Ел ішінде өңірлер бойынша айырмашылық жер мен көктей. Астана тұрғындарының табысы Түркістан облысының тұрғындарымен салыстырғанда екі есеге жуық көп. Сонымен қатар, 2024 жылдың алғашқы тоқсанымен салыстырғанда, шығындар өсімі кейбір өңірлерде 26,5%-ға дейін жетсе, кейбірінде 3%-ға дейін төмендеген.
Ең маңызды мәселенің бірі — тұтыну құрылымы. Соңғы бес жылда қазақстандықтардың нақты табысы баяу өсіп келе жатқанына қарамастан, халық өз табысының 50%-дан астамын азық-түлікке жұмсап отыр. Бұл жағдай Энгель заңына қайшы келеді. Энгель заңы бойынша, халықтың табысы өскен сайын азық-түлікке жұмсалатын шығындардың үлесі азаюы керек.
Табыс өсімі: инфляция бәрін “жеп қойды”
2025 жылдың алғашқы тоқсанында қазақстандықтардың жан басына шаққандағы орташа ақшалай табысы 350 382 теңгені құрады, бұл өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 10,1%-ға жоғары. Бұл өсімге ең үлкен үлесті зейнетақылар (+17,6%) мен жалақы (+10,6%) қосқан. Жалпы табыстың 66,9%-ын жалақы, 17,7%-ын зейнетақы құрайды. Студенттердің стипендиясы 31,3%-ға өскенімен, оның жалпы табыстағы үлесі небәрі 0,6%.
Табысы ең көп өскен өңірлер: Ақмола облысы (+18,4%), Жамбыл облысы (+15,9%), Қарағанды облысы (+14,6%) және Шымкент қаласы (+14,7%). Табысы төмендеген жалғыз өңір — Түркістан облысы (-1,8%). Астана мен Алматыда табыс өсімі орташа деңгейде сәйкесінше 7,6% және 9,8%. Ең жоғары табыс — Астанада (494 074 теңге), ал ең төменгісі — Түркістан облысында (223 048 теңге). Алайда бұл өсімді инфляция “жұтып” қойып отыр, өйткені 2025 жылдың алғашқы тоқсанында инфляция 9,4% болды және ол нақты табыстың шынайы өсуіне кедергі келтіріп отыр.
Шығын құрылымы: азық-түлік басты орында
2025 жылдың бірінші тоқсанында қазақстандықтардың жан басына шаққандағы орташа ақшалай шығыны 312 710 теңгені құрады, бұл 2024 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 10,4%-ға жоғары.
Шығындардың ең көп өскен бағыттары: салықтар (+38,6%), ақылы қызметтер (+14,3%), несиелерді өтеу (+13,2%) және азық-түлікке кететін шығындар (+10,9%). Дегенмен, салықтардың жалпы шығындағы үлесі небәрі 0,3%, ал ақылы қызметтер — 19,6%, несиені өтеу — 7,2%, азық-түлікке кеткен шығындар — 50,6%.
Басқа тауарларға (азық-түлік емес) кеткен шығындар 5,5%-ға өскен, олардың үлесі жалпы шығындардың 20,4%-ын құрайды.
Шығындардың ең көп өскен өңірлері: Павлодар облысы (+26,5%), Ақтөбе облысы (+17,7%) және Алматы облысы (+15,7%). Алматы, Астана және Шымкентте шығындар орташа есеппен 7%-ға өсті. Жетісу облысы — жалғыз өңір, мұнда шығындар 3%-ға азайған. Ең жоғары шығын Алматыда (403 990 теңге), ал ең төменгісі Түркістан облысында (219 113 теңге) тіркелді.
Қазақстанда Энгель заңы неге жұмыс істемейді?
Халықтың шығыны құрылымына қарасақ, оның 50,6%-ы азық-түлікке, 20,4%-ы азық-түлікке жатпайтын тауарларға, 19,6%-ы ақылы қызметтерге жұмсалады. Энгель заңына сай, халықтың табысы өскен сайын азық-түлікке кететін шығынның үлесі азаюы керек, ал қызметтер мен басқа тауарларға шығындар артуы қажет. Алайда Қазақстанда бұл заңдылық байқалмай отыр.
Қазақстан азық-түлікке жұмсалатын шығын үлесі бойынша әлем елдері арасында алдыңғы орындардың бірінде. Мысалы, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 15%-дан аспайды, ал бізде 50%-дан төмен түскен емес. Бұл халықтың табысы әлі де төмен екенін және шығындардың әртараптанбағанын көрсетеді.
Соңғы 5 жылда азық-түлікке кететін шығындар үлесі 50%-дан төмендеген жоқ.
АҚШ-тың ауыл шаруашылығы министрлігінің экономикалық зерттеулер қызметінің деректеріне сәйкес, 2023 жылы Қазақстан тұтыну шығындарындағы азық-түлік үлесі бойынша әлемде 6-орында болған. Бұл біздің елде Энгель заңының “жұмыс істемейтінін” көрсететін тағы бір дәлел.
Мәселен, Қазақстанда тұтыну шығындарының ең үлкен бөлігін ет және теңіз өнімдері құрайды — 16,8%. Одан кейін нан және нан өнімдері — 7,8%.
Неге бұлай болды?
Аналитик Арслан Ароновтың айтуынша, бұл жағдай бірнеше себеппен қалыптасқан.
Біріншіден, халық табысының номиналды өсуін инфляция “жеп қойып” жатыр, сондықтан адамдар шығын құрылымын өзгерте алмайды, азық-түлікке жұмсалатын шығындар үнемі 50-52% деңгейінде қалып отыр.
Екіншіден, Қазақстан импортқа қатты тәуелді. 2024 жылы елге әкелінген азық-түліктің құны 6,8 миллиард АҚШ долларына жеткен, ал сауда сальдосы теріс — минус 1,8 миллиард доллар. Бұл азық-түлік бағасының жоғары болуына әкеледі.
Үшіншіден, Қазақстанда қызметтер бағасы салыстырмалы түрде өте арзан. Мысалы, Канадада медициналық қызметтер отбасылық бюджетінің 20%-на дейінін құраса, Қазақстанда бұл көрсеткіш 2%-дан аспайды. Соның нәтижесінде азық-түлікке кететін шығындардың үлесі жоғары болып қалып отыр.
“Мұндай жағдайды өзгерту үшін халықтың нақты табысы сапалы әрі елеулі деңгейде өсуі керек. Қазіргі табыс өсімі бұл құрылымды өзгертуге жеткіліксіз”, — делінген зерттеу қорытындысында.
