Халқымыздың ұлы ойшылы, данышпан ақынымыз Абай Құнанбайұлы 180 жасқа толды деп, үстіміздегі жылдың тамыз айының 1-10 – жұлдызы аралығында дүркіретіп он күн тойладық. «Той тамаша өтті, ғажап болды», « Абай өмірі мен шығармашылығын жаңа қырынан танытқан «ойлы той» болды», – деп тамсанып жүргендер де, «Той төрінде мен отыруға тиіс едім, тойға мені шақырмады. Той-той болмады бала-шаға жеп кетті», – деп өкпелеп жүргендер де бар. Біткен соң кемшілігі терілетін қазақтың тойы өкпесіз өтпеген. Үйреншікті әдет. Қалыпты жағдай . Ал, біздің айтпағымыз басқа.

Меніңше, Абай секілді ұлт ұстазының тойын – «Абайтану» ғылымының жеткен жетістігімен бағалау шарт. Бастауын ұлт көсемі – Әлихан, ғылыми негізін М.Әуезов қалаған «Абайтану» ғылымына тарихымыздың әр кезеңінде айтулы ғалымдарымыздың көбі Абай шығармашылығы турасындағы ғылыми еңбектері арқылы өз үлестерін қосып отырыпты. «Абайтануға» қосылған осындай «игілікті үлес еңбектерді» сараптар болсақ – сол еңбектердің басым бөлігі ұлы ақынның мерей тойы қарсаңында жазылған екен. Кездейсоқтық... Бәлкім заңдылық...

Қалай десек те, Абайдың биылғы 180 жылдық мерей тойы да дәл осындай «игілікті үлестен» құр алақан қалмаған сыңайлы. Біздің ойымызша, Абайдың 180 жылдық мерей тойы қарсаңында «Абайтану» ғылымына сүбелі бір үлес қосылды.

Ол – Оңтүстік Қазақстан, Мұхтар Әезов университетінің «Мұхтартану» ғылыми орталығының басшысы, абайтанушы ғалым Ақжол Қалшабектің Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбасынан құрастырылған – «Абай шығармаларының толық жинағы».

Өкінішке орай, бұл кітап дәл қазір біздің қолымызда жоқ. Сол себепті де, Ақжол Қалшабек құрастырған «Абай шығармалары жинағының» ғылыми сапасы туралы сөз қозғау сәл ертерек. Десек те, әлеуметтік «YouTube» желісінің «Кітапal podcast» арнасына берген Ақжол Қалшабектің сұхбатынан ұққанымыз: кітап Абай шығармаларының Мүрсейіт Бікіұлы көшірген қолжазбасы арқылы құрастырылған. Араб хәріпімен қағаз бетіне түсіп, Абай шығармаларының «түпнұсқасына» баланып жүрген Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбасын – бүгінгі қолданыстағы Абай шығармаларымен салыстыруды автор басты мақсат еткен сыңайлы. Ғылым үшін ұсақ-түйек деген ұғым жоқ. Құптарлық игілікті шаруа.

Ақжол Қалшабектің сөзіне қарағанда Мүрсейіт қолжазбасындағы Абай шығармалары «түпқолжазбада» қалай жазылса, еш өзгеріссіз, тура сол қалпында, араб хәріпінен бүгінгі біз пайдаланып жүрген кирилица хәріпіне көшіріліп, қайта басылған. Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбасындағы Абай шығармалары, ақынның онға тарта өзге қолжазбаларымен текстологиялық зерттеулер арқылы салыстырыла отырып, бес жүздей сөзден тұратын «Түсіндірмелі сөздік» жасалынған. Жинаққа Абайдың хаттары да енген. Біз мұны Мүрсейіт қолжазбасы арқылы Абай шығармаларын құрастырған Ақжол Қалшабек кіабының басты ерекшелігі деп бағаладық.

Автор өз сұхбатында: «Абайдың тура өзі шығармаларын қалай жазды екен», – деп ойлаған адамға, дәл осы кітапты оқу керек. Себебі, Абай өз шығармаларын қазақ халқы жәдит (жаңа, төте) жазуына дейін пайдаланған, күллі түркі жұртына ортақ қадым «ескі» жазумен жазған», – дей келіп: «Абай ешуақытта қара сөз жазбаған. Ол өзінің прозалық шығармаларын «китабу ақыл» (Даналық кітабы)», – деп атаған. Ал, біз қазір отыз сегізінші қара сөз деп атап жүрген сөзін «Ғақлият-таслиқат» деп атаған», – дейді.

Автордың Абай шығармаларын көшіруші Мүрсейіт Бікіұлының «түпнұсқа қолжазбалары» деп атап отырған қолжазбалар – Мүрсейіттің 1905, 1907, 1910 жылдарда жазған қолжазбалары болар деп түйдік.

Біз қазір Абайдың «Біраз сөз Қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деп аталатын 46-сөзін Абайдың өзі жазған «түпнұсқа» еңбек деп жүрміз. Бұл пікірдің өзі де ғылыми негізде дәлелденген жоқ. Себебі, 46-сөзбен текстологиялық негізде салыстыра зерттейтіндей, 46-сөзден басқа «түпнұсқа» деп танылған Абайдың өзге еңбектерін ғылыми орта білмейді. Сондықтан да, 46-сөздің Абайдың өз қолымен жазылған «түпнұсқа еңбек» екендігіне күмәнмен қараушылар да жоқ емес. Абай шығармалары ішінде «түпнұсқа еңбек» деп аталып жүрген. 46-сөздің жағдайы осындай болғанда, Ақжол Қалшабектің Абай шығармаларын көшіру жұмыстарымен айналысқан Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбаларымен жұмыс жасауы – заңдылық.

Сөз басында айтып өткеніміздей, көрмеген кітап туралы сөз қозғап, пікір айту мүмкін емес. Сондықтан да, Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбасы арқылы Абай шығармаларын құрастырушы Ақжол Қалшабектің «Кітапal podcast» әлеуметтік арнасына берген сұхбатында Абай шығармашылығы туралы айтылған бір-екі ауыз пікірі хақында ғана сөз қозғауды жөн санадық.

Ақжол Қалшабек тілшіге берген сұхбатында: «Мүрсейіт Бікіұлы орыс тілін білген. Бұқара медресесін бітірген өте білімді кісі болған. Өзі Абайдың шәкірті әрі туысқаны. Абай ол кісіге сен менің еңбектерімді жинап, жазып жүресің. Мен саған айлық төлеп тұрамын деген. Ол кісі Абайдың әдеби хатшысы болған. Былайша айтқанда әдеби агенті ғой. Егер Мүрсейіт болмағанда, Абай өлеңдері бізге жетпеген болар еді», – деген пікір айтады.

Рас, бәрі емес Абай шығармаларының басым бөлігі бізге Мүрсейіттің 1905, 1907, 1910-жылдары жазылған қолжазбасы арқылы жетті. Бұл – ақиқат. «Басым бөлігі» деп айту себебіміз: Мүрсейіттің бұл аталған үш қолжазбасында да Абай шығармалары түгел енбеген. Абай заманынан бүгінгі бізге жеткен естеліктерге қарағанда, діни сауаты бар, жазуы әдемі Мүрсейітке бір қой беріп, әркімдер Абай өлеңдеріне, әсіресе қара сөздеріне көбірек тапсырыс беріп, жаздырып алады екен. Олар: «Маған Абайдың ана өлеңін, мына сөзін жазып бер», – деп, арнайы тапсырыс беретін көрінеді. Мүрсейіт Абай өлеңдеріне тапсырыс берушілердің тілегіне орай, солар атаған Абай шығармаларын ғана қолжазбаға түсіріп отырған.

Абайдың бүгінгі таңда бізге белгілі 172 өлеңі мен 3 поэмасы («Ескендір», «Мағсұт», «Әзім әңгімесі» (аяқталмаған поэма) 46 қара сөзінің Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбасы арқылы кейінгілерге түгел жетпеуінің негізгі себебі: Мүрсейіт Абай шығармаларының ішінде тапсырыс берушілердің атаған шығармаларын ғана өз қолжазбасына түсіріп, бір қойдан сатып отырған. Сондықтан да, Абай шығармаларының Мүрсейіт қолжазбасы арқылы кейінгілерге түгел жетпеуінің негізгі себебін біз – осы тұстан іздейміз.

Мүрсейіттің 1905,1907,1910 жылдары жазылған бізге белгілі үш қолжазбасына қарап, Мүрсейітте үш-ақ қолжазба болған екен деп ойлап қалуға болмайды. Тапсырыс берушілердің тілегіне орай, ол кісі көп қолжазба жазған. Бізге белгілісі осы үш қолжазба. Қалған қолжазбалар бізге жетпей жоғалып кеткен.

Ал енді Абай шығармалары жазылған Мүрсейіттің қолда бар осы үш қолжазбасын бір-бірімен салыстыра отырып, текстологиялық тұрғыда арнайы зерттеген ғылыми жұмысты өз басым білмейді екенмін. Ондай жұмыс бар деп естігем де жоқ.

Ғылыми негіздегі текстологиялық талдаулар жасалмағандықтан да болар, Мүрсейіт қолжазбаларын «түпнұсқаға» балап, қолжазбаға шүбәсіз сеніп: «Қолжазбада Абайдың «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде «труд», «талап», «терең ой» деп, Абайдың «Біреудің кісісі өлсе қаралы – ол» өлеңінде:

Шортанбай, Дулатпенен Бұқар жырау

Өлеңі бәрі жамау, бәрі құрау, – деп жазылған. Сондықтан, өлең қолжазбада қалай жазылса, тура солай қабылдауымыз керек», – деп жүрген абайтанушылар да бар.

Абай өлеңдерінде талас тудырып отырған «труд» сөзі мен «бәрі» сөзі, тура сол Мүрсейіт қолжазбасының екінші нұсқасында «талап», «еңбек», «терең ой» деп, ал, «бәрі жамау, бәрі құрау» сөзі «бірі жамау, бірі құрау» деп берілген. Бұл – бір ғана мысал. Қолжазбада мұндай мысалдар толып жатыр. Бұл нені білдіреді?

Бұл дегеніміз – Абай өлеңдерін көшіруші Мүрсейіт Бікіұлы, Абай өлеңдерінің барлығын ең әуелі бір дәптерге толық көшіріп жазып, сол дәптер арқылы ғана басқаларға көшіріп бермей, зейіні мен жадысына сеніп, өзі жаттап алған Абай өлеңдері арқылы, ел адамдарының Абай шығармаларына берген тапсырысын орындап отырған, – деген болжамды байламға келуге толық негіз бар. Болмаса, Мүрсейіт қолжазбасындағы Абай өлеңдеріндегі бір сөз түрлі нұсқада жазылып, текстологиялық ауытқуларға ұшырауын басқаша қалай түсіндіруге болады?

Ал, Ақжол Қалшабек мырза өз сұхбатында: «Абайдың тура өзі шығармаларын қалай жазды екен деп ойлаған адамға, дәл осы еңбекті оқу керек», – деп, Мүрсейіт қолжазбасы арқылы құрастырылған өз кітабын оқуға кеңес береді.

Мүрсейіт қолжазбаларын «түпқолжазба» деп атаған А.Қалшабек Мүрсейіт қолжазбаларын «түпнұсқаға» балайтын секілді. Ол өз сұхбатында: «Абайдың «талап», «еңбек», «терең ойы» Мүрсейіт қолжазбасының екінші нұсқасында «талап», «труд», «терең ой» деп берілген. Біз «трудты» « еңбек» деп Мүрсейіттің бірінші қолжазбасы бойынша алдық», – деген А.Қалшабек Мүрсейіт қолжазбасының екі түрлі нұсқасы барын өзі де біліп отыр. Сонда, Абайдың бір сөзі екі түрлі болып жазылып жүрген Мүрсейіт қолжазбасын қалайша түпнұсқаға балап, «түпқолжазба» деп атай аламыз?

Біздің түсінігіміздегі «түпнұсқа», ол – автордың өз қолымен жазылған шығармалары. Ал, қалған қолжазбалар – мейлі оны кім жазса да, «көшірме» немесе «көшірме қолжазбалар» деп аталады. Болды. Ғылымда «түпқолжазба» деген ұғым жоқ. Бұл – ғылымның «әліп-биінен» хабары бар кез-келген адамға белгілі жағдай. Сондықтан, біз бүгін қалай деп атасақ та, Мүрсейіт қолжазбалары – түпнұсқа емес – қолжазба! Ал, қолжазбаға қарап Ақжол Қалшабек айтқандай «Абайдың тура өзі өлеңді қалай жазғанын» мүлдем біле алмаймыз. Себебін тағы да қайталаймыз: Қолжазба – түпнұсқа емес!

Қолжазба дегеннен шығады, «Абайтану» ғылымынан бейхабар, «Кітапal podcast» әлеуметтік арнадағы Ақжол Қалшабек сұхбатын соңына дейін көрген қарапайым көрерменге «Бұған дейін Абай шығармалары жазылған Мүрсейіт қолжазбасын ешкім білмеген екен-ау» дегендей ой қалыптасып қалары хақ. Себебі, сұхбаттағы А.Қалшабек сөзінен «...бұл бүгінгі абайтанудағы үлкен жаңалық» деген көтеріңкі, астарлы ойды аңғарғандай болдық.

Осы орайда айтпағымыз: А.Қалшабек тілімен айтқанда «түпқолжазба» аталып отырған Абай шығармалары көшірілген Мүрсейіт Бікіұлының қолжазбасын, арыдағы алғашқы буын абайтанушыларды айтпағанның өзінде, бүгінгі таңдағы абайтанушылар Тұрсын Жұртбай, Асан Омаров, Пәкизат Әубәкірова секілді абайтанушылар түгел біледі. Бұлардың ішінде М.Әуезов атындағы әдебиет институтының аға ғылыми қызметкері, филология ғылымының кандитаты Пәкизат Әубәкірова Мүрсейіт қолжазбасының түпнұсқасымен тікелей жұмыс жасаған маман-текстолог. Сондықтан да, бұған дейін Мүрсейіт қолжазбасындағы Абай шығармалары «Абайтану» ғылымына белгісіз болып келіпті деген ой – қате тұжырым. Бір сөзбен айтқанда, 1905,1907,1910-жылдарда жазылған Мүрсейіт қолжазбаларын бір-бірімен салыстырып, оларға ғылыми негіздегі текстологиялық зерттеулер жасалмады демесек, Мүрсейіт қолжазбаларындағы Абай шығармалары – «Абайтану» ғылымына ежелден белгілі көп қолжазбалардың бірі ғана. Сондықтан, бұл жерде бұған дейін белгісіз болып келген Абай шығармалары табылғандай «...бөрікті аспанға атып, аттан салудың» (Мұқағали) түкке де қажеті жоқ.

Қазір біз Абай туралы айтқанда, қаласақ та, қаламасақ та Мұхтар Әуезовке жүгінеміз. Себебі, «Абайтанудың» ғылыми негізін қалаған – Мұхтар Әуезов.

Біз бұл жерде Абай туған өлкенің тумасы Мұхтардың Абай өлеңдерімен «тіл сындырып», Абай турасында XX ғасырдың басында жас Мұхтардың Жүсіпбек Аймауытұлымен бірге жазған «Екеудің» мақаласынан бастап, 50-жылдардың алғашқы ширегінде жазған «Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы» атты ғылыми монографисы аралығында жазған ғылыми еңбектері мен 1927-1933,1940, 1944, 1950 жылдары төрт рет толықтырып жарияға шыққан Абайдың ғылыми өмірбаяны мен Мұхтардың өтініші мен Абай туралы жазылған Көпбай мен Тұрағұл естеліктерінің түсін-түстеп, атын атаудан аулақпыз.

Дей тұрғанмен, бір мәселені атап өткіміз келеді: «Абайтану» ғылымы тарихындағы ең көрнекі ғалымдар: Абайдың ақындық мектебі мен шәкірттері туралы жазған Қайым Мұхаметқановтың, Абай поэзиясының поэтикасы туралы жазған жазушы Тәкен Әлімқұлов, академиктер Құдайберген Жұбановтың, Зәки Ахметовтың, Абайдың «толық адам» (М.Әуезов мұны өз еңбегінде «гормоничная личность» деп атайды) туралы ілімін қалыптастырушы Мекемтас Мырзахметұлы мен абайтанушы ғалым Тұрсын Жұртбай мен «Толық адам» ілімін Абайдың «Ғақлият-тасдиқат» деп аталатын ғылыми трактатын талдай отырып тереңдеткен Асан Омаровтың, Абайдың философиялық көзқарастары туралы жазған философ-ғалымдар Ғарифулла Есім мен Досым Омаров еңбектерін оқығанда, Мұхтар Әуезовтің Абай өмірі мен шығармашылығы туралы жазылған мақалалары мен монографиясында айтылатын ғылыми ойлардың сілемі анық көрініп, аңғарылып тұрады.

Сөз жоқ, өз еңбектері арқылы жоғарыда аты атылған ғалымдар есімі «Абайтану» ғылымында мәңгілік қалары хақ. Десек те, қазір Абай туралы не айтсақ та, алдымыздан Мұхтар Әуезов шығады. Содан, амал жоқ біз Әуезовке жүгінеміз. Мүмкін, ғұлама ғалым Әуезовтің ғылыми феноменінің құпиясы да осы болар. Осы орайда, белгілі абайтанушы ғалым Асан Омаровтың М.Әуезов туралы бұл күнде ғылыми айналымға түсіп, қанатты сөз боп кеткен «Әуезов – бас абайтанушы» деген сөзі еске түсіп отыр. Анығы сол: Біз қазір Абай туралы не айтсақ та, бас абайтанушыға соқпай өте алмаймыз.

Міне, осы бар ғұмырын Абайға арнаған бас абайтанушы Мұхтар Әуезов Абайдың шығармашылық зертханасы мен оның өлең жазу ғұрпы туралы былай дейді: «98-жылғы осы өлең жазылған соң (автор бұл жерде Абайдың «Өлсем орным қара жер» өлеңін айтып отыр) ғана өзінің бұдан бұрын жазған барлық өлеңдерін жиналсын деген. Бізге бұл жұмыс қаншалық ғажап көрінсе де, осы 98-жылға дейін Абайдың өлеңдері жиналмаған болатын да, Абай өзі бір жазып тастаған өлеңін қайтадан жоқтап, «Пәлені-түлені бар еді» деп, есіне алған да емес. Әрқашан кейде кітап оқып отырғанда, кейде жәй бір ойлармен қозғалып отырғанда, қолына бір парақ қағаз бен қарандаш алып, айтпақ өлеңін жазып тастайды.

Содан қасында отырған балалары, інілері, я жәй бір ел адамдары болса да қалтасына салып алып жүріп кетеді де, бірден біреу жазып алып жаттайды, кейбірін әнге қосып домбырамен айтып жүреді.

Өлең жазу қызметі осы сияқты болғандықтан, қазір біздің қолымызға Абайдың өз қолымен жазған сөздің бірде-бірі жетпей отыр. Барлығы да ел жігіттерінің қалтасында, қойны-қонышында жүріп таусылып, жоғалып біткен», – дейді. (М.Әуезов. 153-бет. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. Алматы, «Санат» — 1997.)

Ал, енді Әуезов 98-жылдан бұрын жазылған өлеңдері «жиналсын» деген Абай пәрменінің қалай орындалғаны хақында: «Абай 98-жылға шейін өлеңдерін ескермей, қалай-болса солай жібере салады да, ескірген уақытында да өзі жиып түземей, балаларына жиналсын деп ғана тапсырумен тоқтайды», – дей келіп: «Ақындық жолындағы қызметімен , сол қызметтің жарыққа шығып жайылу қызметіне қарағанда, Абайдың бойына біткен ақындық ірі қуатының өзі де, сол қуаттың барлық асыл қасиетіне лайықты күтімді көре алмаған», – деген қорытынды жасайды. (М.Әуезов. 157-бет. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. Алматы, «Санат» — 1997.)

Әуезов «Абайдың 98-жылға дейінгі өлеңдерінің барлығы да ел жігіттерінің қалтасында, қойын-қонышында жүріп жоғалып кетті. Абай жоғалып кеткен өлеңдерінің «пәлені-түлені бар еді» деп іздемеген. Ал, ескеріп, іздеген уақытында «жиналсын» деп балаларына тапсырма берумен ғана тоқтайды десе, А.Қалшабек: «Абай Мүрсейітке келіп, сен менің өлеңдерімді жинап, жазып жүр. Мен саған айлық төлеп тұрамын», – деп айтқан дейді. (YouTube әлеуметтік желісі. «Кітапal podcast» арнасына берген сұхбатынан) Кімге сенеміз? Әуезовке ма, жоқ әлде, Ақжол Қалшабекке ме?

Бар саналы ғұмырын Абай өмірі мен шығармашылығына бағыштаған ғұлама ғалым М.Әуезовтің сөзіне қарағанда, Абай өзінің ақындық дарын қуаты мен шығармаларының кейінгі тағдырына немқұрайлы қараған. Бұған қарап «Абай өзінің кім екенін білмепті», – деген ұғым қалыптасуға тиіс емес. Керісінше, Абай өзінің кім екенін жақсы білген.

Білмесе:

Мен боламын демеңдер

Аяқты алшаң басқанға.

Екі көзің алақтап,

Құр қарайсың аспанға, – деп, айтар ма еді?

«Не көңілде, не көрген күніңде тыныштық жоқ», – деп (1-қара сөз) налыған Абай сөзіне қарағанда, ғылым білімнен мақұрым көп наданның ортасында өмір сүрген данышпан Абайдың кім екенін ақынның қоғамы мен ортасы білмеді, түсінбеді де. Осыны терең түйсінген Абай өзінің ақындық дарын күші мен шығармаларының кейінгі тағдырына немқұрайлы қарап, өлеңдерінің жиналуына терең мән бермеген секілді. Болмаса, шашылып, жоғалып кеткен шығармаларының кейінгі тағдырына немқұрайды қараған Абай мінезін қалай түсінуге болады?

Мейлі, біз бүгін ақын шығармаларының жиналуы мен кейінгі тағдыры туралы не десек те, әлеуметтік желінің «Кітапal podcast» арнасына сұхбат берген Ақжол Қалшабек айтқандай, Абай Мүрсейітке: «Сен менің өлеңдерімді жинап, жазып жүр. Мен саған айлық төлеймін», – деп өмірінде айтпаған. Абай солай депті деген дерек те еш жерде жоқ. «Абайтану» ғылымы мүлдем білмейтін, естімеген бұл жаңалықты абайтанушы Ақжол Қалшабектің қайдан «сүйреп» келгені мәлімсіз. Өз қиялыңдағы көргің келген нәрсені шындық деп қабылдау – ғылым үшін аса зиянды әрекет. Егер, А.Қалшабек айтқандай, Абай өлеңдерін Мүрсейітке өзі айтып жаздырғанда, онда, бүгінгі «Абайтану» ғылымы мүлдем басқаша кейіпте дамыған болар еді.

Бұлай айтуымыздың негізгі себебі: Абай өмірі мен шығармаларын ғылыми негізде жүйелеп, Абай өлеңдеріне текстологиялық жұмыстар жүргізіп, «Абайтану» ғылымының негізін қалаған, жан-жақты білім иесі М.Әуезов – алтыннан қымбат уақытының көбін түрлі қолжазбадағы Абай өлеңдеріне текстологиялық жұмыстар жасап, оларды ғылыми негізде жүйелеуге емес, Абайдың дінге қатысты көзқарастары мен шығыстық, батыстық, философиялық ойларын тереңдете түсуіндіруіне жұмсаған болар еді. Мүмкін, сонда бүгінгі таңдағы «Абайтану» ғылымы басқа биікке көтеріліп, Абай сөздері қазіргі қазақ қоғамының идеологиясына айналған болар ма еді?

Бүгінгі «Абайтану» ғылымына әдебиетші, тарихшы, әрі шығыстанушы-турколог, философия мен теологиядан терең мағлұматы бар, Мұхтар Әуезов секілді ғұлама тұлға қажет-ақ болып тұр.

Абай Құран-Кәрім хақында:

Құран рас, Алланың сөзі-дүр ол

Тәу’иліне жетерлік ғылымың шақ, – деп айтқан Абай сөзі ақынның тура өзіне қарата айтылғандай. Бүгінгі таңда Абайдың өзі туралы сөз айту үшін де, жан-жақты ғылыми даярлығы мол кәсіби тұлға болуың шарт. Себебі, Абай шығармашылығы күллі ғылымның тоғысқан жері. Біз мұны Абай шығармашылығына дендеп енген сайын терең түйсініп, не істерін білмей, жағалаудан мұхитқа телміре қарап тұрған шарасыз сәбидің кейіпіне күнде түсеміз. Бұл – Абай шығармашылығын тереңіне бойлаған әрбір саналы жанға анық байқалатын жағдай.

Ал, енді мына сұрақ төңірегіне көңіл бөлейікші: М.Әуезов Мүрсейітті білген бе? Әрине, білген.

М.Әуезов: «Абайға туысқан дос болып кеткен татар молдалары: Ғабитхан, Мұхаммедкәрім (кішкене молда), Махмуд (кішкене молданың баласы) және қазақтан шыққан Мүрсейіт, Самарбай, Ыбырай, Хасен, Дайрабай сияқты бала оқытушылар Абай өлеңдерін көп көшіріп таратып отырады... Бұлардың ішінде Мүрсейіт бір кітапты бір қойға сатушы еді...», – дейді. (М.Әуезов. 18,75-беттер. Абай Құнанбаев монографиялық зерттеу. Алматы, 1995.) Әуезов бұл жерде «бір кітап» деп, Мүрсейіт көшірген Абай шығармаларының жинағын айтып отыр.

Көріп отырғанымыздай, Әуезов тек Мүрсейіт қолжазбасын ғана емес, сол заманда Абай өлеңдерін көшіріп жазған Мүрсейіттен өзге Ғабитхан, Мұхамедкәрім, Самарбай, Ыбырай, Хасен, Дайрабай секілді Абай өлеңдерін көшірушілерді түгел білген Һәм олар жазған Абай шығармаларының қолжазбаларын бір-бірімен салыстыра отырып, оларға текстологиялық талдаулар жасаған. Бір сөзбен айтқанда, Мүрсейіттен өзге тағы да бірнеше адам Абай шығармаларын көшіру жұмыстарымен айналысқаны Әуезовке ежелден мағлұм болған. Сондықтан: «Абайдың өзі өлеңді қалай жазыпты деп ойлаған адам, Мүрсейіт қолжазбасын оқысын», – деп Мүрсейіт қолжазбасын «түпнұсқаға» балаған сұхбаттағы Ақжол Қалшабек пікірінің ғылыми негізі өте төмен.

Айтпағымыз: Ескі қадым жазуын, түрік тілі мен көне шағатай тілін де терең біліп, САГУ-дың (Орта Азия университеті) туркология кафедрасының аспирантурасын бітірген, жан-жақты білім иесі турколог М.Әуезов – Абай шығармаларын көшірген Кішкене молда, Ғабитхан, Мүрсейіт, Махмуд, Самарбай, Хасен, Дайрабай қолжазбаларымен жұмыс жасаған алғашқы текстолог-ғалым екенін ұмытпауымыз керек.

Текстология яғни мәтінтану ғылымы – мәтін мазмұнының тарихи-әлеуметтік жағдайын терең білетін, мәтіндегі сөздердің тарихи-этимологиялық мағынасын өзге мәтіндегі сөздермен салыстыра отырып зерттейтін, «инемен құдық қазғандай» азапты жұмысты талап ететін ғылым.

Ал, Абай шығармаларының мәтінтанушысы – Абай заманы мен оның өскен ортасын жете білудің үстіне, ол міндетті түрде әдебиеттен, тарих пен лингвистикадан һәм философия мен теологиядан мол ғылыми хабары бар адам болуы шарт. Сондықтан да біз М.Әуезов – Абай шығармаларының текстологиясын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеуге дөп келген тұлға болды дейміз.

1933-жылы жарық көрген Абай шығармаларынан бастап, өмірінің соңына дейін Абай шығармаларын құрастырып, жәрияға шығарумен айналысқан М.Әуезов – елден жинастырған Абай өлеңдерімен бірге, Абай шығармаларын көшірген көшірушілердің қол жазбаларымен тікелей өзі текстологиялық жұмыстар жасай отырып, содан соң ғана қолжазбадағы өлеңді Абай шығармаларының жинағына енгізген. Абай шығармаларының екі томдығын баспаға дайындауда, М.Әуезов тобында жұмыс жасаған профессор Ысқақ Дүйсенбаев Мүрсейіт қолжазбаларының 1905,1907,1910-жылдардағы үш бірдей нұсқасын алдына жайып тастап, оларды бір-бірімен салыстыра отырып, қолжазбалармен текстологиялық жұмыс жасаған академик М.Әуезовтің білімдарлығы мен еңбекқорлығын М.Әуезов туралы өз естелігінде тамаша айтып өтеді. (Мұхтар Әуезов туралы естеліктер. 72-бет. Алматы «Білім» 2007.)

Тек бұл ғана емес, академик Рабиға Сыздықова мен Қайым Мұхаметқановтың Абай шығармаларының тіліне байланысты жазылған текстологиялық еңбектердің де бастауында ғұлама ғалым М.Әуезов тұр. Біздің бұл айтқанымызға Қайым Мұхаметқанов пен Рабиға Сыздықова тарапынан әр жылдарда айтылған, жазылған естеліктер толық дәлел. Бір сөзбен айтқанда, Абайға байланысты жазылған күрделі зерттеу еңбектерінің барлығының бастауында Мұхтар Әуезов тұр.

Сондықтан да, біз М.Әуезовті бас абайтанушы (А.Омаров) деп атай отырып, «Абайтану» ғылымының негізін салған ғұлама ғалым дейміз.

Шын мәніне келгенде, Абайды тірілтіп, ұлтымызбен қауыштырған – кейбір зерттеушілеріміз айтып жүргендей Кәкітәй емес – Мұхтар Әуезов.

Рас, 1909-жылы Абай өлеңдерінің алғашқы жинағын Санкт-Петербургтегі Илья Бураганскийдің баспасынан шығарған – Кәкітай. Бірақ, Кәкітай шығарған Абай өлеңдерінің алғашқы жинағына редакторлық және корректорлық жұмыстар жүргізілмегендіктен, жинақтағы Абай өлеңдері мәтіндерінде көптеген қателіктер кеткен. Бұл – бір. Екіншіден, Кәкітай шығарған Абай өлеңдерінің бұл жинағында да, ақын өлеңдері түгел емес. Абайдың әкесі Құнанбайға, ағасы Тәкежанның баласы Мақұлбайға шығарған жоқтаулары мен інісі Оспан, баласы Әбдірахманның өліміне байланысты жазылған өлеңдері – отбасы мүшелеріне арналған «отбасылық» өлеңдер, ал, ақынның махаббат лирикаларын жеке басының өлеңдері деп, туған күйеу баласы Дүтбайға арнаған «Болыс болдым, мінеки» өлеңі мен «Қыздарға», «Назарға», «Жақсылыққа» арналған өлеңдерін «ел адамдарын өкпелетіп аламыз» деген ақынның жақындары – баспаға жіберткізбеген. Міне, осындай мінәйы себептерге байланысты, Кәкітай шығарған Абай өлеңдерінің алғашқы жинағына ақын өлеңдері түгел енбеген.

Мен бұл жерде Абай өлеңдерін баспадан алғаш шығарған Кәкітай еңбектерін төмендетуден аулақпын. Дей тұрғанмен, Абайды тірілткен – Кәкітай, – деген пікірмен де келісе алмайды екенбіз.

Жоғарыда айтылған мәселелердің бәрі – Ақжол Қалшабектің әлеуметтік желідегі «Кітапal podcast» арнасына берген сұхбатындағы пікірлерінен кейінгі туындаған ой.

Қалай десек те, Ақжол Қалшабектің Мүрсейіт қолжазбаларындағы Абай өлеңдерін ескі қадым жазуынан қазір біз қолданып жүрген кирилл хәріпіне көшіріп текстологиялық жұмыстар арқылы қолжазбаға «Түсіндірме сөздік» жасауы үлкен қажырлы қайратты қажет ететін шығармашылық жұмыс. Сондықтан да біз Ақжол Қалшабектің Мүрсейіт қолжазбалары арқылы Абай шығармаларын жарияға шығаруын – «Абайтануға» қосылған бір үлес деп бағалаймыз.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, Мүрсейіт қолжазбалары абайтанушыларға бұрыннан белгілі. Бұл қолжазбамен М.Әуезовтен бастап, жоғарыда аты аталған абайтанушылардың барлығы дерлік жұмыс жасаған. Тек бір «әттеген-айы» – Мүрсейіттің бізге белгілі осы үш қолжазбасын бір-бірімен салыстыра отырып, оларға ғылыми негіздегі текстологиялық жұмыстардың жасалмағандығы. «Абайтану» ғылымында орын алып отырған осы «әттеген-айдың» орнын абайтанушы Ақжол Қалшабек – Мүрсейіт қолжазбалары арқылы өзі құрастырған «Абай шығармаларының толық жинағында» орнына келтірсе, «Абайтануға» қосылған шын мәніндегі ғылыми үлес болар еді.

Мүрсейіт қолжазбасындағы Абай шығармаларының жарияға шығуы – оқырман үшін, әсіресе – Абайтану ғылымы үшін үлкен игілікті жаңалық. Сондықтан да, Мүрсейіт қолжазбасындағы Абай шығармаларын жарыққа шығарған Ақжол Қалшабектің бұл еңбегін – данышпан ақынның 180-жылдық мерейтойы кезеңінде «Абайтануға» қосылған сүбелі үлес деп бағаладық.

Нұрғали Махан