Ақын Қуат Қайранбаев поэзиясы туралы сөз
Бірнеше ай бұрын www.abai.kz порталынан «Бәріне жауаптымын» деген «ардың айнасы» іспеттес өлеңдер топтамасын оқыдым. Авторы – Қуат Қайранбаев!
Бүгінгі қазақ поэзиясында қоғаммен тік сөйлесетін, ар алдында адал болуға шақыратын ақындар өте аз. Солардың бірі де бірегейі – Қуат Қайранбаев. Оның өлеңдерін оқығанда, бірден азаматтық үн, ар мен намыс, ел мен ұлт тағдырына деген жан ауыртқан шынайы жүрек үні естіліп, дүрсілі сезіледі.
Ақын Қайранбаевтың «Бәріне жауаптымын» өлеңін оқыған әр оқырман өзіне сұрақ қояды: «Мен өз еліме, өз заманыма жауаптымын ба?» Ақын: «Көктем себіл жыласа – жауаптымын, Көктен көңіл құласа – жауаптымын…» деп басталатын жолдарында жеке тұлғаның ғана емес, қоғамдық ардың жауапкершілігін арқалап отыр. Бұл – ұран емес, ұяттың сөзі. Ақын бәрін өз мойнына алады: елдің де мұңы, ұлттың да кемдігі – бәрі соның жүрегінен өтеді. Ол өзін айыптаудан қорықпайды, қайта соның ішінде рух табады. «Жауаптымын» деген бір ғана сөз – оның бүкіл өмірлік кредосы.
Ал «Мына заман қай заман?» деген өлеңінде ақын тәуелсіз елдің тәуелді ойлы азаматтарын көріп күйінеді. «Ұсақталдық неге біз, Тәуелсіздік келгенде?!» деген жолдар – бүгінгі күннің ең ауыр сұрағы. Шайыр мұнда халықтың еркіндігі мен рухани азаттығының арасын салыстырады. Саяси бостандық келгенімен, санада құлдық әлі бар екенін ащы мысқылмен жеткізеді. «Ел-Басы деп сенгенім,
Отбасынан аспады!» деген не деген сұмдық тіркес еді! Осы сөздің ішінде қазақтың қаншама қасіреті бар десеңізші!
«Айта алмасам» – үнсіздікке қарсы өлең. Бұл өлеңде ақын өзіне ғана емес, үнсіз қалған қоғамға да мін артады. «Айтам, сірә, ақиқатқа шөлдедім, үндемесем көрінердей көр де мін» деп, ақын өз үнін жоғалтқан халыққа сөйлей білудің батылдығын үйретеді. Ол үшін ақиқат – жай ұғым емес, өмір сүру тәсілі.
«Аманат» – рух пен адалдықтың өлшемі. Қайранбаевтың «Аманат» өлеңі – ұлттық санаға айтылған үндеу. «Бабамнан бізге қалған аманатқа, адалдық таныттық па? Шүбәланам!» деген жолдарда бүгінгі ұрпақтың тарих алдындағы адалдығы сұралады. Ақын аманатты ұран емес, іс деп біледі: «Аманат – мінберде айтар ұран емес, аманат – осы жолда шейіт болу!». Мұнда ол батырлықты биік сөзден емес, іс пен адалдықтан іздейді. Ал бұл өлеңнің кімге, неге арналғанын ішіңіз жақсы сезіп, біліп отырғанын болжаймын. Демек, тәпсірлеуді қажет етпейтін ақиқат.
«Ана тілге араша» – ұлт рухының айнасы. Бүгінгі қоғамның ең жанды мәселесін ақын ащы шындықпен айтады. «Өзің керек қылмаған ана тілі, керек пе екен балаңа ес кірмеген?» деген жолдар – әр қазаққа қойылған сұрақ. Ақынның өкпесі – өз тілінен безінген ұрпаққа, өз тілінде сөйлеуге арланатын ортаға. Ол ана тілін «ананың ақ сүтімен» теңестіріп, ұлт рухының өзегі екенін ұқтырады: «Ана тілі – ананың ақ сүтінде, ана тілі – атаның белінде емес!» Бұл – көркем де кесек тұжырым.
«Көктем» – үміттің қайта оралуы. Бір қарағанда, Қуат Қайранбаевтың жырларында мұң басым. Бірақ оның мұңы – үмітсіздік белгісі емес. Ол әр тармағында елінің қайта түлеріне сенеді. «Аяздан әлсіреген селкеу сенім, көктемде қайта түлеп келетіндей» деген жолдар – қайғыдан кейінгі қайта жаңғырудың символы.
Ақын үні – бүгінгі қоғамның арлы даусы. Анығында, Қуат Қайранбаев – қоғаммен тік сөйлесетін, ешкімнен именбейтін, шындықты айтуды парыз санайтын ақын. Оның өлеңдерінен тазалықты байқаймын. Оның таза, арлы азамат ақын болмауға һақысы да жоқ! Өйткені, оның пірі Ілияс Жансүгірұлы да, «Ар алдында мен өзімді әрдайым, дар алдында тұрғандай-ақ сезінем» деп жырлаған Сәкен Иманасов ағасы да «жүрегіне кір жасырмаған» ақындар емес пе еді!
Қуат «ақын кінәлі қоғамда өмір сүремін» деп ашық айтады. Бұл – қорғансыздықтың емес, рух биігінің белгісі. Иә, оның жырларында айыптау бар, бірақ соның түбінде елі мен жеріне деген сүйіспеншілік пен жауапкершілік жатыр. Ақын сөзімен айтқанда: «Ақындары кінәлі қоғам ғой бұл, мейлі, болсын, бәрін де көтеремін…». Осы жол – Қайранбаев поэзиясының өзегі. Ол ауыр жүкті көтеріп қана қоймай, елдің жан жарасын өлеңге айналдырған дегдар азамат.
Елдос Тоқтарбай
P.S.: Құрметті оқырман! 17 қазан күні, сағат 16:00-де Талдықорған қаласындағы І.Жансүгіров атындағы Мәдениет сарайында Қуат Қайранбаевтың «Көңіл қоңырауы» атты әдеби-сазды кешіне шақырамыз! Келіңіздер!
