Осыдан бірнеше жыл бұрын ғана Орталық Азия елдері көш­басшыларының тұрақты диалогі идеясы дипломатиялық сы­пайы­лықтың көрінісі ретінде немесе ортақ тарихи өткенге негізделген көршілестік қадамы іспетті қабылданатын. Бүгін­де Орталық Азия мемле­кет­тері басшыларының Кон­суль­тативтік кездесулері (ОАМБКК) өңір­дің жаңа саяси-эконо­микалық архитектурасын қалыптастырудағы маңызды құралға айналды.

Бұл жүйелі формат тек саяси ғана емес, сонымен қатар стратегиялық маңызға ие болып, өңірлік дамудың ұзақмерзімді мүмкіндіктерін ашып келеді. Өткен онжылдықтармен салыс­тырғанда, қазіргі таңда Орталық Азия­да интеграциялық үдерістің негізгі параметрлері бойынша консенсус қалыптасып отыр. Бұл ретте саяси ерік-жігер де айқын көрініс та­уып келеді. Сонымен қатар өңірлік интегра­цияны кең ауқымда ілгерілетуге деген қоғамдық сұраныс та өзекті сипатқа ие болды.

Орталық Азияның бес елі басшылары алғаш рет бір үстел басына 2018 жылы жиналды. Ол кездесу Астанада өтті және ұзақ уақыт бойы саяси әрі басқа да себептерге байланысты шие­леністі қатынастарды қайта жандандыру талпынысы ретінде қабылданды. Кездесуден кездесуге қа­рай өңірлік өзара іс-қимылдың күн тәртібі кеңейе түсті, ұсынылған бас­та­ма­лар сауда-экономикалық ынты­­мақ­тастықтың белсенділігін арттыру, көлік-логистикалық инфрақұ­ры­лым­ды дамыту, сондай-ақ бүкіл өңір­дің қауіп­сіздігі мен тұрақтылығын қамта­ма­сыз ету мәселелерін жиі қамти бастады.

Алты жыл өткен соң, еліміздің астанасында өткен кезекті ОАМБКК айтарлықтай ілгерілеуді көрсетті: көтерілген мәселелер нақты сипатқа ие болып, диалог прагматикалық арнаға түсті. Егер бастапқы кезеңде Орталық Азия саммиттері сенімнің нышаны ретінде маңызды болса, бүгінде олар нақты нәтижелер беріп отыр.

Орталық Азиядағы саяси ахуалдың сапалы өзгеруіне байланысты өңір елдері біртіндеп ішкі кооперацияның сыртқы әріптестіктерге балама емес, керісінше, олардың қажетті толықтауыш екендігін түсіне бастады. Өңірлік интеграциялық үдерістерді дамыту үш маңызды артықшылықты қамтамасыз етеді:

Біріншіден, экономикалық мүдде­лерді ұтымды ету. Орталық Азия елдері өздерінің логистикалық бағыттары, энергетикалық жүйелері мен ауыл шаруашылығы бір-біріне бәсекелес емес, қайта бірін-бірі толықтыратынын түсінді. Жаһандық турбуленттілік пен халықаралық қатынастар жүйесінің трансформациясы жағдайында өңір ішіндегі өзара іс-қимыл сыртқы тәуе­келдерге төтеп беруге көмектеседі.

Екіншіден, шекараларды қабыл­дау­дың өзгеруі. Он жыл бұрын өңір­дің кейбір мемлекеттері арасында кедергілер болған: жабық шекара­лар, шектеулі транзит, сауда және шекара маңындағы жанжалдар. Бүгінде керісінше, бірыңғай ортаазиялық «шенген визасы» идеясын талқылау жолға қойылды, бірлескен логистика­лық хабтар құрылып, артық протек­цио­нистік шаралар жойылып жатыр.

Үшіншіден, Орталық Азияның субъектілігін нығайту. Консультативтік кездесулер елдерге халықаралық аренада ортақ әрі прагматикалық күн тәртібімен шығуға мүмкіндік береді. «Орталық Азия + Еуропалық Одақ», «Орталық Азия + АҚШ», «Орталық Азия + Қытай», «Орталық Азия + Ресей», «Орталық Азия + Оңтүстік Корея» және басқа да форматтар – өңірлік бірегейліктің қалыптасуының көрінісі. Бес мемлекет геосаясатта барған сайын маңызды факторға айналып, өңірлік мүдделерін үйлесімді түрде ілгерілетіп келеді.

Былтырғы тамызда Астанада өткен алтыншы саммит бетбұрысты кезең­ге айналды. Алғаш рет Қазақстан тарапы әзірлеген «Орталық Азия – 2040» даму тұжырымдамасы ұсыныл­ды. Онда аймақ елдері өңірлік ынтымақ­тастыққа жүйелі тәсілмен қарайтынын мәлімдеді.

Президент Қ.Тоқаев өзара тауар айналымын 15 млрд АҚШ долларына дейін жеткізу жөнінде бастама көтерді. Бұл үшін тек саяси ерік-жігер ғана емес, кедендік шығындардан бастап көлік тораптарының жетіспеушілігіне дейінгі кедергілерді жоюға бағытталған практикалық әрекеттерді де талап етеді.

Мемлекетіміздің басшысы өз сөзінде: «Орталық Азия республикалары сыртқы саяси қатынастардың өзіндік прагматикалық стратегиясын қалыптастыра алды, бұл елара­лық және өңіраралық мүдделердің тұрақтандырушы тепе-теңдігін қалып­тастырып, бізге жаһандық үдерістердің толыққанды қатысушылары болуға мүмкіндік берді», деп атап өтті.

Еліміздің өзара сауданы ұлғайту және экспорт ауқымын кеңейту, тауар өндірушілердің электрондық базасын құру, өнеркәсіптік кооперацияны дамыту бойынша іс-шаралар жоспарын әзірлеу, цифрландыру және инфрақұрылымды жаңғырту арқылы Транскаспий халықаралық көлік бағытының әлеуетін күшейту бойынша бұған дейін алға қойған бастамалары Орталық Азиядағы көршілерінен қолдау тауып жатыр.

Назар аударарлық ұсыныстардың қатарында Өзбекстанның бастамалары да бар. Атап айтқанда, өңірде еркін сауда аймағын құру, тұрақ­ты сауда-логистикалық тізбектер­ді қалыптастыру жөніндегі тиісті Бағдарламаны қабылдау, шекара маңы саудасын кеңейту, салалық ми­нистрлердің тұрақты кездесулерін өткізу, Орталық Азия мемлекеттерінің Эко­номикалық кеңесін құру және басқа да ұсыныстар атап өтуге тұрарлық.

Айта кету керек, Қазақстан мен Өз­бекстан Орталық Азия шеңбе­рін­де өңірлік кооперацияны ұйымдас­тыруға бағытталған кешенді бастамалар ұсынып отыр. Бұл екі елдің жи­нақ­таған экономикалық және қар­жылық әлеуетін ескере отырып, олар интеграциялық үдерістердің «өзегіне» айналды.

Бұнда аймақтық ынтымақтас­тық­ты қайта іске қосуға, өзара сауда, өнеркәсіптік және инвестициялық ынтымақтастықты ынталандыруға мүдделі Түрікменстан, Тәжікстан, Қырғызстан биліктерінің күш-жігері мен қолдауы да маңызды.

Жалпы алғанда, қалыптасып келе жатқан ОАМБКК-нің икемді форматы — бұл бюрократиясыз, саяси синергия қағидаты бойынша жұмыс істейтін өңіраралық одақ. Ол өңірді біртіндеп Еуразия картасындағы тұрақтылықтың жаңа аймағына айналдырып, өз дауысы, стратегиясы және мүдделері бар субъект ретінде қалыптасып келеді.

Анық прогреске қарамастан, өңірлік өзара іс-қимылда кедергілер де бар: әділетсіз бәсекелестік элементтері әлі де сақталған, су және энергетикалық ресурстар саласында да мәселелер бар. Соған қарамастан, жалпы бағыт айқындалған, ал Консультативтік кез­десулер өзара мүдделерді ескере оты­рып, прагматизм негізінде уағда­ластықтарға қол жеткізудің маңызды алаңына айналды.

Келесі, жетінші Консультативтік кездесуді Ташкент қабылдайды.

ОА-дағы Консультативтік формат өзінің өміршеңдігін дәлелдеді. Ол тек дипломатиялық алаң ғана емес, сонымен қатар геосаяси тұрақсыздық жағдайында стратегиялық жоспарлау­дың нақты құралына айналды. Жаһан­дық үрдістер мен ішкі трансформа­цияларды ескере отырып, болашақтың өңірлік бірлестіктері тек экономикалық одақтар ғана емес, сонымен қатар ортақ мүдделері, проблемалары мен шешімдері бар қауымдастықтар деп айтуға болады. Осы тұрғыда Орталық Азия республикалары интеграцияны тереңдетіп, тату көршілік қатынастарды нығайта отырып, осы бағытта сенімді түрде ілгерілеп келеді.

Алмат ТОЕКИН,

Сыртқы саяси зерттеулер институтының сарапшысы