Ең дұрысы – көшті қазағының пайызы ең төмен аудандарға ғана бағыттау .
Ғасырлық маңызға ие – солтүстікке көш мәселесіне өте қағілез әрі іскер адамдарды жауапты ету керек, деп хабарлайды inbusiness.kz сайты.
Қаламгер, лингвист, тарихшы-шежіреші Көкбөрі Мүбарак inbusiness.kz тілшісіне Солтүстікке көшті оңдаудың 17 жолын айтып берді.
Фёдоров – бізге үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жат есім
Әуелі ол "тұрғылықты байырғы халқы аз аудандарға нақты қанша адам апару керек, қанша үй дайын болуы керек, қанша жер мен ақша бөлінуі тиіс?" деген секілді мәселелер нақты есептелгені дұрыс" деп санайды. Сондай-ақ, кейіпкеріміз бірқатар аудан халқының пайыздық өлшемін шығарып, тиімді тұстарын атады.
– Солтүстік Қазақстан (Қызылжар) облысының Айыртау ауданында қазақ 39,8 пайызын ұстайды. Бұл ауданға оңтүстіктен немесе шетел қазағынан 10 мың тұрғын әкелсек, лезде қазақ 53,9 пайыздық өреге көтеріледі. Бұған дейін 47,06 пайызын ұстап келген орыс ұлтының өкілдері 35,7 пайызға төмендейді. Аққайың ауданында 34,3 пайыз қазақ бар. Бұл ауданға оңтүстіктен немесе шетел қазағынан 10 мың тұрғын көшірсек, лезде қазақ 57,6 пайыздық межеге көтеріледі. Сонда бұған дейін 43,5 пайыз болған орыс ұлтының өкілдері 28,1 пайызға күрт төмендейді. Қостанай облысының Фёдоров ауданында небәрі 17,46 пайыз қазақ қоныстанған. Бұл ауданға оңтүстіктен немесе шетел қазағынан 20 мың тұрғын апарар болсақ, қазақ лезде 55 пайыздық деңгейге көтеріледі. Бұған дейін 39,73 пайыздық орыс ұлтының өкілдері 21,7 пайыз болса, аудан халқының 24,8 пайызы – украин ұлтының өкілдері 13,5 пайызға төмендейді. Бұл – бірнеше мысал. Әрі қарай жаңағы айтылған аудан атын бірден өзгертсек те жарасып тұр. Мысалы, Фёдоров – бізге үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жат есім, – дейді ол.
Көшті қазақ ұлтының өкілдері аз аудандарға шоғырландыру керек
Көкбөрі Қизатұлының сөзінше, Солтүстік өңірлерді қанша жерден қазағы аз десек те, кейбір ауданында қазақтар жоғары салыстырманы ұстайтындықтан, ол аудандарды осы көш бағдарламасына қоспай, уақыт пен шығынды үнемдеп, қалған аудандағы халық санын реттеуге күш салған жөн.
– Мысалы, қазақтар Солтүстік Қазақстан (Қызылжар) облысының Ақжар ауданында онсызда 78,4 пайыз тұрады. Сол секілді, Ш.Уәлиханов ауданында 89,8 пайыз қазақ бар. Қостанай облысының Аманкелді ауданында – 98,4%, (Жанкелді ауданы – 99,7, Наурызым ауданы – 72,3) Арқалық қаласында 79,8 пайыз қазақ қоныстанған. Сондай-ақ, Павлодар (Керегежар) облысының Ақтоғай ауданында – 76,4, (Баянауыл – 90,2, Ертіс– 54,9, Аққулы – 82,1, Май – 86,3), Ақсу қаласында – 59,8, Екібастұз қаласында 61,8 пайыз қазақ өмір сүріп жатыр. Ақмола (әсілі, Ақмол) облысының Біржан сал ауданында – 63,5, Ерейментау ауданында – 67,6, Зеренді ауданында – 67,1, Қорғалжың ауданында – 88,1, Целиноград ауданында – 81,4 пайыз қазақтар болса, Көкшетау қаласының 59,3 пайызын қазақтар ұстайды. Осы аталған қазағы мол аудандарды уақытша тізімнен шығара тұрып, көшті қазақ ұлтының өкілдері аз аудандарға шоғырландыру керек, – дейді тарихшы-шежіреші.
Қазағы мол аудандар бірден ұлттық атауға ауысуы тиіс. Қаламгер Көкбөрі Мүбарак ұсынған Солтүстікке көшті оңдаудың үшінші жолы елордаға қатысты. Рас, Астана – күннен-күнге кеңіп, жаңа көркейіп, гүлденіп келе жатқан қала. Әрі қаланың маңындағы ауылдарға үсті-үстіне төгіліп жатқан жаңа қоныстанушылардың саны өте көп. Кейіпкеріміз сол себепті "қала маңындағы ауылдардың көбін қазағы көп Целиноград ауданына ғана қарасты етпей, орталық қалаға жақындау тұрған қазағы аз Аршалы ауданы мен Шортанды ауданының әкімшілік картасына бас қаланың маңындағы ауылдарды қосып беру керек" деп есептейді.
Әрі Қарағанды облысы мен Шығыс Қазақстан облысының қазағы шоғырланған, ұлттық мәдениеті дамыған жерлері көп бола тұра, аталған өңірлердегі мына аудандар ішінара солтүстікке бағытталатын қоныстанушылардың орналасу орындары тізіміне енуі тиіс:
- Қарағанды облысының Абай ауданы, Сарыбел (Осакаров) ауданы, Шахтинск қаласы, Саран қаласы, Теміртау қаласы;
- Шығыс Қазақстан облысының Бородулиха ауданы, Глубокое ауданы, Шемонаиха ауданы, Риддер қаласы, Өскемен қаласы.
"Қазақ ұлтының саны мол аудандардың атауы бірден ұлттық атауларға ауысуы тиіс". Дәл осы пікірдің иесі – лингвист Көкбөрі Қизатұлы. Оның пікірінше, бұлай жасауға негіз де бар.
– Бұл қатарда Қарағанды облысының қазағы қалың Поиозёрск қаласының атын, Шығыс Қазақстан облысының Катон-Қарағай ауданының атын реттеу керек. Катон сөзі бір қарағанда бөгде тіл сияқты әсер береді. "Катон" атауын жергілікті Қатын өзенімен байланыстырған күнде де сол аудан тұрғындарының кез келген жерде айтуына ыңғайсыздық тудырады. Атымтай Айсекен деген кісінің Катон-Қарағай ауданының әсілгі аты Қотан-Қарағай екені туралы жазған мақаласы шартарапқа тараған болатын. Катон-Қарағай ауданының атын "Қотанқарай" деп немесе аудан орталығы болған Үлкен-Нарын кентінің аты бойынша "Нарын ауданы" деп, ауданның қазіргі атауына аты жақын Балқарағай ауылының атымен атауға да, жергілікті үлкен су қайнары болған Жеті-Қабаның бірі болған Қара-Қаба өзенінің атымен атауға да болады, – деді ол.
"Өз халқын өзіне көшіру" атты бастама жемісін береді
Негізінен, Атом энергиясы, кен орындарының кесірінен болған экологиялық ортасы ауыр дәрежеде ластанған өңірдің адамдарын қорғау, оларды да солтүстікке көш бағдарламасының игіліктенушілері ретінде 250 мыңға жуық қазақ тұратын Семей қаласы тұрғындарының біршама мол бөлігін Шығыс Қазақстан облысының Алтай тауы бөктеріндегі табиғаты көркем әрі таза, десе де қазағы тым аз аудандарға орналастыруға болады. (Адам саны аса көп болмағанымен де, Бесқарағай ауданы, Алтай ауданы мен Курчатов қаласының тұрғындарының біршама бөлігін де солай жасауға болады) Мұнан өзге "мұнайлы аймақ" деп есептелетін Атырау, Маңғыстау облысының экологиялық ортаның бұзылуынан зардап шеккен және алда зардап шегуі мүмкін болған орындарындағы тұрғындарын да осы көштің құрамына алуға негіз бар.
Осы орайда, тарихшы "өз халқын өзіне көшіру" атты бастаманы алға тартады. Оның жүзеге асуын көпшілік қатты қалайды, қолдайды.
– Батыс Қазақстан облысының Бәйтерек ауданы мен Алматы облысының Текелі қаласы орыс ұлтының басымдылығы көрінетін орындарға жатады. Жамбыл облысының Қордай ауданы, Алматы облысының Ұйғыр ауданы, Түркістан облысының Сайрам ауданы мен Кентау қаласы – дүңген, ұйғыр, өзбек ұлттарының басымдылығы белең беретін өңірлер. Сонымен бірге, бұл орындардың топырағы мен суы егіншілікті, сауданы дамытуға таптырмас жерлер. Бұл жерлерге шеттен келетін қазақтардан тыс, осы облыстардағы қазағы қалың аудандардың халқын жақсы шарт жағдаймен қамтамасыз етіп орналастыру керек. Ұйғыр ауданының аты жергілікті Қарадала, Шарын атауларын ескеріп, бірден ескі қалпына өзгертілуі керек. Кентау қаласы тұрған өңірде құрылатын Сауран ауданының әкімшілік картасына адамдар көптеп тартылып жатқан Түркістан қаласының іргесіндегі ауылдарды көптеп қосу керек, – дейді К.Мүбарак.
Солтүстікке көш – ғасырлық маңызға ие бағыт
Кейіпкеріміз ұсынған сегізінші әдіс көш мәселесіне қатысты адамдарды тағайындауға бағытталған. Оның сөзінше, Солтүстікке көш бағдарламасындағы әкімдердің жемқорлықты, тәртіпсіздік пен мәдениетсіз қылықтарын төмендету үшін көшке жауапты басты адамдарды қағілез, іскер адамдардан талдап қою керек. Әсіресе, солтүстікке орналасатын елдің көбі оңтүстік аймақтардан баратындықтан, жаңа көшбасшыларын солтүстік өңірлерден гөрі, көбінесе оңтүстік аймақтардан тағайындап, өз жерлестеріне көңіл бөлу ниетінің зор болатынын пайдалану керек.
Иә, қалай десек те, Солтүстікке көш – ғасырлық маңызға ие бағыт. Сол себепті, оған жеңіл қарамау керек.
– Сондықтан, мұны жергілікті әкімшілік орындардың ғана иығына артып қоймай, "Қазақстан ұлттар ассамблеясы" сияқты маңызды үлкен бір ұйым құрып, оған "солтүстікке көш мекемесі" деп, арнайы мемлекеттік құқыққа ие мекеме жасақтап, оның көш бастау, көш орналастыруға жауапты болатын байсалды да, іскер қосынын жасақтаған жөн. Бұл ұйымның жұмысына жергілікті орындар кедергі келтіре алмайтын, олардың құқығы солтүстік өңірлердегі әрбір облыс әкімі мен аудан-қала әкімдері ерекше санасатын орынға ие болуы керек.
Бұған дейін солтүстік өңірлерге негізінен отбасылы адамдар тартылып келді. Ендігі жерде, солтүстік өңірлердегі бойдақ қыздардың санын анықтап, олардың санын ашық жариялап, тек ғана отбасылы адамдарды емес, бойдақ жігіттерді де көптеп тарту, "жастарды таныстыру орталықтарын" құру, бұл орталықтың неке қажетттілігі үшін жиі шаралар, басқосулар ұйымдастыруын қолдау қажет. Ұлттық санды арттыру үшін отбасы құндылығы, ажырасу салыстырмасын төмендету, жастарға қарастырылған тәрбиеге мемлекет тарапынан лайықты қадағалау орналастырған жөн. Ажырасу салыстырмасының көптігі ұлттың бірлігі мен санының өсуіне өз кедергісін жасап отыр, – деп есептейді шежіреші.
Солтүстіктің шұрайлы жерлеріне қызығушылық тудыру қажет
Осыған дейін қаламгер, лингвист Көкбөрі Мүбарактың Солтүстікке көшті оңдаудың 10 жолына тоқталып өттік.
Енді ең тиімді 5 ұсынысының мұртын бұзбай береміз:
- Солтүстік өңірлердегі суық күн райының көп қиындығы жоқ екенін, 21-ғасырда онсызда адамдардың көп уақытын үй, кабинет, мектеп сияқты қабырғаның ішінде өткізетінін зерделей отырып түсіндіру, қысқы отынды қамтамасыз етуге белгілі көмек беру;
- Алматы сияқты ірі қалаларға шоғырланған танымал университеттердің кейбірін солтүстікке ауыстырып, студенттердің жаңа жермен танысу, жаңа жерге махаббат орнату, ел-жұртқа жақсы жақтарынан насихатшы болу, отбасылы болып қалып қою жағы да өте маңызды. Осы уақытқа жүргізіліп жатқан "Серпін" бағдарламасының түлектері белгілі уақыттан соң өз туған жерлеріне қайтып кетіп жатыр. Сондықтан, жергілікті орынға алып қалу, отбасы құруына көмектесу, шарт-жағдайы мен ықыласын арттыру істерін мұқият талқылау керек;
- Солтүстік өңірлердегі Бурабай-Көкшетау, Ертістің жағалауы, Солтүстік Қазақстан облысының ерекше көркем жалпы көлемін, Өскемен маңындағы Алтай тауын, Қостанайдың Тобыл өзені, Обаған өзені аңғарындағы шұрайлы қоныстар жайлы қызығушылық тудыратын деректі фильмдерді жасап, оны түрлі ақпарат көзінде үзіліссіз тарату қажет болып тұр;
- Көші-қонға жауапты әкімшілік орынның адамдары, үнемі қолданылатын қатынас тасымалын жүргізушілер, жергілікті емхана, мектеп қызметкерлері мен дүкеннің иелеріне, мектептегі сырттан келген үйдің баласын қағытатын жершілдікке бөлінетін оқушыларға тәртіп орнатып, осы аталған негізгі адамдарға сырттан келушілерге жымиу, мейірім төгу, ыстық ықыласты әңгіме айтуға тәрбие сағаттары жиі жүрілуі керек;
- Жаңа қоныстанушылардың шоғырланған ауылдарында әкімдерді көшіп келушілердің өз ішінен тағайындауға, жабырқап жасымай, талаптарын еркін айтуына мүмкіндік тудыру.
Бәрінің мақсаты – теріскейді қазаққа толтыру болса...
Мінеки, дәл осы ұсыныстарды өзіндік мән-маңызға ие деп есептейміз. Шынымен, мұның кейбірі қарапайым нәрсе болып көрінгенімен, салмағы басым, істің нәтижелі болуына мүмкіндік береді.
– Солтүстік өңірлерді танымал ұлтжанды тұлғаларды, аудандардың өше қоймаған ұлттық бояуын, адамдарының мейірімді, қонақжай екенін, жаңа қоныстанушыларға жасалған көңіл толқытатын ыстық жағдайларды әлеуметтік желі мен газет-журнал, теледидарда көптеп көрсету керек.
Сонымен қатар, жаңа қоныстанушылардың саны арта бастаған сәттен бастап, көкпар тарту, қызқуар, бәйге, балуан салу, дәстүрлі ән-терме айту шараларын көптеп ұйымдастырып, оны әлеуметтік желі мен ресми ақпараттарда насихаттап, жергілікті орынның қазақылануға деген талпынысын тез арттыруға күш салу артықтық етпейді, – деп сөзін қорытындылады Көкбөрі Қизатұлы.
Әлбетте, жаңа қоныстанушыларды жергілікті тұрғындар қатым түсіру, мәуліт оқу, құрбан айт күндері үйлеріне шақырып қандастық жақындығын білдірсе, құба-құп болар еді. Бұл үшін жергілікті тұрғындарға арнап марапат қағаздары, мүмкін болған жағдайда қосымша сыйақы беруді қарастырған жөн.
Қорыта айтқанда, кейіпкеріміз айтқан 17 ұсыныс өзіндік мән-маңызға ие екенін жоғарыда жаздық. Бір нәрсе анық, ол – теріскейді қазаққа толтыру деген мақсат. Осы жолда әрбір қазақ өз мүмкіндігін қарастырып, ұсынысын айту білуі шарт.
