Оның есімі 19 ғасырдың ең ұлы зерттеушілерінің қатарында, ал Уәлихановтың Орталық Азияны зерттеуге қосқан үлесі әлі күнге дейін әлемдік ғылыми қауымдастық тарапынан мойындалуда. Шоқан Уәлихановты «дала көзі» және «өркениеттер арасындағы көпір» деп атайды. Бүгінгі таңда, екі ғасырға жуық уақыт өткеннен кейін, оның мұрасы әлі де тірі және өзекті болып қала береді .
Шоқан Уәлиханов (1835–1865) — Қостанай облысындағы Құсмұрын бекінісінің жанындағы Күнтеміс аймағында дүниеге келген қазақ шығыстанушысы, этнографы және офицері. Уәлиханов әлемге әйгілі алғашқы қазақ зерттеушісі болды: ол түркі халықтарының мәдениетін зерттеді, Орталық Азия карталарын жасады және Қашқарға құпия экспедицияны басқарды, бұл ғылыми зерттеулер үшін маңызды дереккөзге айналды. Уәлиханов ағартушылық пен ғылыми батылдықтың символына айналды, бүгінге дейін зерттеліп, бағаланатын мұра қалдырды.
Шоқан Уәлихановтың Қазақстан мен Орталық Азия тарихындағы маңызы орасан зор. Ол тарих, этнография, география, лингвистика, шығыстану, әскери істер және экология сияқты көптеген салаларда жұмыс істеген ғалым және философ болды.
Ол түркі халықтарының мәдениетін, дінін және әдет-ғұрыптарын зерттеуде терең із қалдырды, «Манас» эпосын сипаттады және қазақ шежіресі, саясаты және дала құрылымы туралы құнды ақпарат берді. Шоқан Уәлихановтың еңбектері көлемі жағынан қысқа, бірақ таңқаларлықтай жан-жақты — әрбір шығарма өзінің дәлдігі мен аналитикалық тәсілімен ерекшеленеді. Бұл әскери адамның, үлкен жауапкершілік пен тәртіпті адамның стилі.
Шоқан Уәлиханов тек ғалым ғана емес, сонымен қатар кәсіби офицер де болды. Ол Сібір кадет корпусын бітіріп, генерал-губернатордың аппаратында қызмет етті. Ол орыс тілінен араб және шағатай тілдеріне дейін бірнеше тілді меңгерген. Ол Шығыс пен Батыс арасындағы көпірге айналды, әлемге қазақ мәдениетінің тереңдігін ашты. Оның талантын замандастары: Потанин, Пржевальский, Семенов-Тянь-Шанский, сондай-ақ оны «дала мақтанышы» деп атаған Фёдор Достоевский жоғары бағалады. Ал оның Қашқарға аңызға айналған миссиясын детективтік романмен салыстыруға болады.
19 ғасырдың ортасында Орталық Азия Ресей мен Британ империясы арасындағы бәсекелестік аренасына айналды. Қашқар еуропалықтар үшін жабық болды. Қауіпсіздік немесе дипломатиялық қорғаныссыз жалған атпен Уәлиханов аймаққа еніп, саяси, географиялық және мәдени маңызды ақпарат жинады. Бұл ғылыми ерлік және халықаралық барлау операциясы болды. Уәлихановтың материалдары аймақтың шекараларын анықтау үшін, соның ішінде кейінірек Қазақстан мен Қытай шекараларын белгілеу үшін пайдаланылды.
Шоқан Уәлиханов берік азаматтық ұстанымды көрсетті және ешқашан әділетсіздікке жол бермеді. Ол өз бетінше басқаруға немесе жымқыруға жол бермеді және бюрократияны ашық сынға алды. Әскери қолбасшы Түркістанның қасиетті жерлеріне оқ атуға бұйрық бергенде, Уәлиханов наразылық білдіріп, басқа офицерлермен бірге отставкаға кетті. Ол: «Алдымен мен өз халқымның ұлымын, содан кейін мемлекеттің азаматымын, содан кейін ғана офицермін», - деді.
Оның хаттары мен күнделіктері гуманизм мен адамдарға, олардың шығу тегіне немесе сеніміне қарамастан, құрмет көрсетеді. Ол халықаралық және толерантты болды, бұл оның мұрасын бүгінгі күні де өзекті етеді. Жастардың Уәлихановқа деген қызығушылығын заманауи форматтар: мультимедиялық жобалар, экспедиция маршруттарының интерактивті карталары, деректі фильмдер және көркем фильмдер арқылы арттыру қажет және маңызды. Әсіресе, қазір, ақпарат ғасыры дамыған сайын, адамдарда білімдерін кеңейтуге көбірек мүмкіндіктер бар.
Шоқан Уәлиханов – үлгілі жас көшбасшы, патриот, ғалым және зерттеуші. Ол білімге, тәртіпке және кең және еркін ойлауға деген қызығушылығымен шабыттандырады. Оның жолы қазақтың әлемдік деңгейдегі ғалым және ойшыл бола алатынын көрсетеді. Шоқан Уәлихановтың тарихы – шытырман оқиға, детективтік әңгіме және ғылыми драма. Оны айқын және заманауи түрде баяндау қажет. Оның 200 жылдығы жақын арада келеді – біз оған қазір дайындалуымыз керек.
Облыс орталығында ескерткіш қажет болатыны сөзсіз. 200 жылдық мерейтой жақындап қалды, сондықтан дайындық жұмыстарын мүмкіндігінше тезірек бастау керек. Қазақстанның осы көрнекті ұлы және ұлы ғалымының өмірі мен қызметі туралы деректі фильмдерді түсіру, халықаралық және ұлттық ғылыми конференциялар өткізу керек деп ойлаймыз.
Керімсал Жұбатқанов,
тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті
