Жеке автокөліктер нарығында ескі машиналар басым, себебі жаңа көліктердің бағасы қымбат, ал халықтың табыс деңгейі төмен.

Ескі автокөліктер Орталық Азия қалаларының басты экологиялық мәселесіне айналды. Алматы, Бішкек, Худжанд пен Нукуста көлік паркі ескіріп, ауаға улы заттар таратып отыр. Аталмыш жағдай халық денсаулығына тікелей әсер етуде, яғни, тыныс алу аурулары мен жүрек-қан тамыр дерттерінің көбеюіне себеп болып отыр. Caravan.kz медиа порталы әр қаладағы ахуал, статистика және мәселені шешу жолдарын талдап көрді.

Алматыдағы жағдай: көлік түтіні басты қауіп көздерінің бірі

Алматыда халық саны 2023 жылғы дерек бойынша 2,2 миллионнан асты. Қаладағы көлік саны шамамен 600 мыңға жетеді. Бірақ бұл көліктердің 65 пайызы он жылдан асқан, ал 40 пайызы елімізде 2013 жылдан бастап қолданысқа енген Еуро-4 экологиялық стандартына мүлде сай емес.

Мұндай машиналар ауаға зиянды қатты бөлшектерді (PM2.5 және PM10), азот оксидтерін (NOx) және көміртегі тотығын (CO) көп мөлшерде бөледі. 2017 жылы Қазақ ұлттық медицина университеті жүргізген зерттеу нәтижесінде, алматылықтардың 33 пайызы тыныс алу жолдарының ауруларына, 25 пайызы демікпеге, ал 10 пайызы аллергиялық сырқаттарға шалдыққаны анықталған. Бұл аурулардың таралуы қаладағы ауаның ластануымен тікелей байланысты.

2024 жылы IQAir рейтингінде Алматы әлемдегі ауасы ең лас 50 қаланың қатарына кірді. Қыс мезгілінде ауа сапасының индексі (AQI) 150–200 көрсеткішіне жетіп, аталмыш деңгей «денсаулыққа зиянды» деп бағаланады. Қазақстан Экология министрлігінің мәліметінше, қаладағы PM2.5 бөлшектерінің 40 пайызы көлік секторынан шығатынын көрсетеді.

Алматыдағы ескі көліктер мәселесін шешу мақсатында 2013 жылдан бастап Еуро-4 стандартына сай емес көліктерді тіркеуге тыйым салынды. 2020 жылдан бастап электромобильдерге салықтық жеңілдіктер берілді. Болашақта қоғамдық көліктің 50 пайызын электр немесе газбен жүретін автобустарға ауыстыру жоспарланып отыр. Алайда жеке автокөліктер нарығында ескі машиналар басым, себебі жаңа көліктердің бағасы қымбат, ал халықтың табыс деңгейі төмен.

Сонымен қатар, Алматының географиялық орналасуы да ахуалды ауырлатады. Қала тау етегінде орналасқандықтан, ластаушы заттар ауада тұрып қалады да, әрі қарай таралмайды.

Мұндай ластанудың экономикалық зардабы да аз емес. Алматыда ауаның ластануына байланысты ауруларды емдеуге жыл сайын 1,5 миллиард теңге жұмсалады. Жұмысқа шыға алмаған уақыт пен еңбек өнімділігінің төмендеуінен қала ішкі жалпы өнімінің (ЖІӨ) 0,5 пайызын жоғалтады екен.

Балалар мен қарттар осал топтың қатарында. 2023 жылғы мәліметке сәйкес, Алматыда балалардағы демікпенің 40 пайызы PM2.5 бөлшектерінің әсерінен өршіп барады. Қыста тыныс алу жолдары ауруларымен ауруханаға түсетін қарттар саны 20 пайызға артады.

Қырғызстан: ескі көлік ауаның ең басты ластаушысы

Бішкек қаласында (халқы – 1,1 миллион) 2023 жылы 350 мыңнан астам көлік тіркелген, олардың 70 пайызы он жылдан асқан. Бұл көліктердің басым бөлігі Еуропа, Жапония және Ресейден әкелінген, көбінде каталитикалық конверторлар алынып тасталған.

2024 жылы IQAir көрсеткішіне сай, Бішкек бірнеше рет әлемдегі ең лас он қаланың қатарына енген. Қыс айларында AQI 250-ге дейін жеткен. Транспорттың үлесі PM2.5 бөлшектерінің 45 пайызына тең.

2022 жылы Қырғыз мемлекеттік медицина университеті жүргізген зерттеу нәтижесінде қала тұрғындарының 20 пайызы созылмалы өкпе ауруларымен ауырады, ал соңғы бес жылда демікпемен ауруханаға түскендердің саны 15 пайызға өскен. 2018–2023 жылдары аралығында балалар арасындағы тыныс жолдары инфекциялары 12 пайызға артқан.

Экологиялық жағдайға әсер ететін тағы бір фактор — көмірмен жылытылатын тұрғын үйлер. Қыста көмір жағып жылыну PM2.5 көрсеткішіне тағы 30 пайыз қосады.

Бішкекте 2019 жылдан бастап 2005 жылдан бұрын шыққан көліктерді тіркеуге тыйым салынған. Бірақ бұл талаптың орындалуын бақылау деңгейі төмен. Жаңа көлік сатып алуға көмектесетін субсидия немесе жеңілдіктер бағдарламасы әлі де жеткіліксіз.

Экономикалық шығын да айтарлықтай: ауа ластануымен байланысты ауруларды емдеуге жылына шамамен 500 миллион сом (5,5 миллион доллар) кетеді. Ауырғандықтан жұмысқа шыға алмаған күндердің шығыны қала ЖІӨ-нің 0,4 пайызына тең.

Тәжікстан: ескі көліктер мен индустриялық түтін Худжандты улап отыр

Худжанд – Тәжікстандағы халық саны жағынан екінші қала. Мұнда 2022 жылғы дерек бойынша 50 мың көлік тіркелген, олардың 80 пайызы 15 жылдан ескі. Басым бөлігі ескі кеңестік немесе Ресейден әкелінген көліктер, Еуро-2 стандартына да сай келмейді.

Көлік құралдары PM2.5 және CO газдарының 50 пайызына жуығын шығарады. Қаланың ауа сапасын бақылау жүйесі нашар дамығанымен, 2021 жылғы зерттеулер қыс мезгілінде PM2.5 концентрациясы 80–100 мкг/м³ жететінін көрсетті. Бұл Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) бекіткен 25 мкг/м³ шегінен 3–4 есе көп.

2023 жылғы медициналық статистика бойынша, соңғы бес жылда ересектер арасында созылмалы бронхит 10 пайызға, ал балаларда пневмония 8 пайызға артқан. Қаланың өндірістік кәсіпорындары да ауаны ластаудың 20 пайызын құрайды.

Худжандта экологиялық стандарттарды қатаңдату және ескі көліктерді ауыстыру бойынша нақты бағдарлама жоқ.

Өзбекстан: Нукус — көлік пен Аралдың қос ауыртпалығы

Нукус – Қарақалпақстан астанасы, халқы – 320 мың адам. Мұнда 70 мың көлік бар, олардың 75 пайызы 12 жылдан ескі. Көліктердің басым бөлігі – жергілікті өндірістен шыққан Daewoo мен Chevrolet маркалары немесе көрші елдерден әкелінген ескі көліктер.

2023 жылғы дерекке сәйкес, қаладағы PM2.5 бөлшектерінің 35 пайызы көліктерден шығатын түтінге тиесілі. Сонымен қатар, Нукус Арал теңізінің құрғаған аумағына жақын орналасқандықтан, жел арқылы таралатын тұзды шаң қосымша ластану көзіне айналған.

2022 жылы жүргізілген зерттеулер бойынша, қыста ауадағы PM2.5 деңгейі 60–80 мкг/м³-ке жетеді, бұл ДДҰ нормасынан 2–3 есе көп. 2023 жылғы мәліметке сәйкес, созылмалы өкпе аурулары үш жылда 7 пайызға, ал балалар арасындағы демікпе 9 пайызға көбейген. Қалада жаңа көлік сатып алуға немесе ескіні өткізуге арналған бағдарламалар қарастырылмаған.

Жалпы әсері: халықтың денсаулығына тікелей қауіп

Ескі көліктерден шығатын түтіннің басты зияны — PM2.5 бөлшектері. Олар өкпеге ғана емес, қан айналым жүйесіне де еніп, созылмалы қабынуға, жүрек-қан тамыр ауруларына алып келеді. ДДҰ деректеріне сүйенсек, PM2.5 бөлшектерінің ұзақ әсері инфаркт қаупін 10–15%, инсульт қаупін 20% арттырады.

Алматыда 2017 жылғы зерттеу нәтижесі бойынша, жүрек-қан тамыр ауруларының 15 пайызы ауаның ластануымен байланысты. Бішкекте 2022 жылғы мәліметте AQI көрсеткішінің жоғарылаған уақытымен инфарктпен ауруханаға түсу жиілігі арасында тікелей байланыс байқалған (өсім – 8%). Худжанд пен Нукуста мұндай ғылыми зерттеулер аз, бірақ дәрігерлер жол бойында тұратын тұрғындар арасында жүрек аурулары мен демікпе жиілегенін айтып отыр.

Не істеу керек?

Мәселені шешу үшін кешенді, жүйелі шаралар қажет делінген зерттеулерде:

1. Экологиялық стандарттарды күшейтіп, олардың орындалуын қатаң бақылау;

2. Жаңа көлік сатып алуға, ескі көлікті утилизациялауға арналған субсидиялар енгізу;

3. Қоғамдық көлікті дамыту, электромобильдерге арналған инфрақұрылым құру;

4. Ауа сапасын үздіксіз бақылау және халықты дер кезінде хабардар ету.

Мысалы, Қытайдың Бейжің қаласында 2010–2020 жылдары аралығында Еуро-4-тен төмен көліктердің үлесі 60%-дан 5%-ға дейін төмендеп, PM2.5 бөлшектері 40 пайызға азайған.